Γ. Aθανασιάδης-Νόβας

Δοξαστικό της εξόδου του Μεσολογγίου

Ἀπό «Το Εἰκοσιένα» Πανηγυρικοί Λόγοι Ἀκαδημαϊκῶν, ἐκδ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Ἵδρυμα Κώστα καὶ Ἑλένης Οὐράνη, Ἀθῆναι 1977.


«........................
Στέκει ὁ Σουλιώτης «ὁ καλὸς
παράμερα καὶ κλαίει.
—Ἔρμο τουφέκι σκοτεινό,
τί σ' ἔχω ἐγὼ στὸ χέρι;
ὁποὺ σὺ μοὔγινες βαρὺ
κι ὁ Ἀγαρηνὸς τὸ ξέρει;»

Μολονότι τὰ τουφέκια, εἶχαν γίνει τόσο βαριὰ στὰ ἐξαντλημένα χέρια τῶν πεινασμένων πολεμιστῶν, οἱ ψυχὲς τους ἔμεναν ὁλόρθες, ἀκμαῖες, ἀνυπόταχτες.

Στὴν πρόταση τοῦ Ἰμπραὴμ Πασᾶ νὰ τοῦ παραδώσουν τὸ Μεσολλόγγι καὶ τὰ ὅπλα τους, οἱ Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι ἀπάντησαν μὲ τούτη τὴν περήφανη γραφή, ποὺ θυμίζει τὴν ἀπάντηση τοῦ Παλαιολόγου στὸν Μωάμεθ καὶ ποὺ ἐκφράζει τὴν προαιώνια, ἀναλλοίωτη καὶ ἀκαταδάμαστη ψυχὴ τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους.

Ἔγραφαν οἱ Μεσολογγίτες:
«Δὲν ἐλπίζαμε ποτὲ νὰ σᾶς ἀπεράση μιὰ τέτοια φαντασία ὁποὺ ὀκτὼ χιλιάδες ἅρματα αἱματωμένα νὰ τὰ ζητήσετε νὰ σᾶς τὰ δώσωμε μὲ τὰ χέρια μας, τὰ ὁποῖα ἅρματα συμφωνοῦν μὲ τὴν ζωήν. Ὅθεν, καθὼς βλέπομεν τὸν σκοπόν σας καὶ τὴν ἀπόφασιν ὁποὺ ἔχομεν ἡμεῖς, θὰ γίνη ὅ,τι ἀποφάσισεν ὁ Θεός, τὸ ὁποῖον δὲν τὸ ἠξεύρετε οὔτε ἡ Ὑψηλότης σας οὔτε ἡμεῖς καὶ ἂς γίνη τὸ θέλημα, τοῦ Θεοΰ».

Καὶ ἀληθινὰ μόνον ὁ Θεὸς θὰ μποροῦσε νὰ ἐμπνεύση τόσον ἄκαμπτη καρτεροψυχία, τόσον πρόφρονη ἐθελοθυσία!

Ἡ ὁλόχρονη σθεναρὴ ἄμυνα τῆς ἡρωϊκῆς Φρουρᾶς ἔφτασε στὸ ἀπόγειό της τὴ νύχτα τῆς 11 Ἀπριλίου 1826 μὲ τὴν κοσμοβόητη Ἔξοδο.

Τὴν διαδραμάτιση τῆς ἐπικῆς τραγῳδίας τοῦ Μεσολογγιοῦ ἐτοποθέτησεν ἀντιφατικὰ ἡ Φύση σ' ἕνα χαρούμενο καὶ γελαστὸ πλαίσιο, ποὺ συνθέτανε ὁλόγυρά της ἡ Ἄνοιξη, ὁ Ἀπρίλης, ἡ ἀναγάλια της ἀναγεννώμενης ζωῆς. Τὰ δέντρα πρασινοφυλλιάζουν, τ' ἀγριολούλουδα ἀναθάλλουν στὸ χλοερὸ ἔδαφος, τὰ χελιδόνια ξαναγυρίζουν ζευγαρωμένα, τερετίζοντας φαιδρά, στὶς φωλιές τους... «Ἔστησε ὁ Ἔρωτας χορὸ μὲ τὸν ξανθὸν Ἀπρίλη», συνοψίζει λυρικὰ ὁ ἐθνικὸς ποιητής. Καὶ οἱ λεοντόθυμοι Μεσολογγίτες ἔστεναν χορὸ μὲ τὸ θάνατο. «Ὅποιος πεθάνει σήμερα, χίλιες φορὲς πεθαίνει». Σήμερα ἀποφάσισαν νὰ πεθάνουν οἱ Μεσολογγίτες. Καί, ναί, θὰ πεθάνουν πρόθυμα χίλιες φορὲς ὁ καθένας γιὰ τὴν Ἐλευθερία τῆς Πατρίδας! Ἂν ὅποιος πεθαίνει ἐθελούσια χίλιες φορὲς γιὰ τὸ Ἰδανικό του δὲν μένει ἀθάνατος, ποιὸς ἄλλος μπορεῖ νὰ μείνη;

Ἐάν, ὅπως ἔχει λεχθῆ, ἡ Ἱστορία εἶναι τὰ βήματα τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στὴ Γῆ, τὰ πιὸ πυκνά, τὰ πιὸ βαθυχάραχτα, τὰ πιὸ ἀνεξίτηλα ἴχνη ἀπὸ τὰ πέλματά του ἒχουν σημαδευτῆ στὰ ἱερὰ ἐδάφη τῆς Πατρίδας μας.

Θεοβάδιστος εἶναι ὁ ἐπίγειος χῶρος μας. Αὐλακωμένη εἶναι ἡ προσφιλὴς Γῆ τῶν Πατέρων ἀπὸ μεγάλα, προαιώνια βήματα τοῦ Θεοῦ. Οἱ αὐλακιὲς τους τὴν καλύπτουν σὰν οὐρανόπλεχτο προστατευτικὸ δίχτυ. Ὑπεράνω τους ὁραματίζεται κανεὶς τὰ προστατευτικὰ χέρια τῆς θείας Πρόνοιας. Τρέχει στὸ βάθος τους ὅμως, τρέχει ἀείροο ἁγνὸ ἑλληνικὸ αἷμα ἀνδρείας καὶ θυσίας.

Ὑπόκρουσή τους ἔχουν τὰ θεϊκὰ βήματα, ὅπως ἀντιλαλοῦν στὴν αἰωνιότητα, ἔχουν πότε θούρια θριάμβων, πότε θρήνους ὀλέθρων. Μὲ ἀσταμάτητο συνεκτικὸ μοτίβο συναρπαστικῶν ὕμνων αἰώνιας Ἀλήθειας καὶ ἀπόλυτης Ὀμορφιᾶς.

Ἂν οἱ σάλπιγγες τοῦ Ἄρη ἔχουν τὶς διακοπές τους, τὰ διαλείμματά τους, οἱ λύρες τοῦ Ἀπόλλωνα δὲν σταματοῦν ποτὲ νὰ μέλπουν τὸ δημιουργικό τους πολιτιστικὸ ἄσμα. Τὸ προαιώνιο αὐτὸ ἑλληνικὸ ἄσμα, ποὺ ἔτερψε καὶ τέρπει τὴν ἀνθρωπότητα ὅλη, διδάσκοντάς της τὴν οὐσία τῆς Ζωῆς, τὴ χαρὰ τῆς Ζωῆς, τὴν ἀξία τῆς Ἐλευθερίας, τὴν ἀθανασία τοῦ πνεύματος, τὴν Ἀνθρώπινη, μ' ἕνα λόγο, Ἀρετή, ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ὕψιστη ἐπίτευξη καὶ τὴν ὕπατη τελείωση τῆς ὕπαρξης τῶν λογικῶν ὄντων...

Ἀνώτατο χαρακτηριστικό της ἱστορικῆς μας δράσης καὶ τῆς καθολικῆς μορφῆς τῶν ἐθνικῶν μας πεπρωμένων εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι, ὑπεράνω τοῦ ἱστορικοῦ στίβου, ὑψώνονται, σὰν κορυφαία ἔξαρση, σὰν μέγιστο, ἐπίτευγμα, ὄχι ἐπιθετικὲς ἀνδραγαθίες, ὄχι κατακτητικὲς πραγματοποιήσεις, ἀλλὰ σταθερὲς ἀποφασιστικὲς ἄμυνες, ἀποκορυφωμένες μὲ ὑπέρτατες, ὁλοκληρωτικὲς θυσίες. Ἄμυνες γιὰ τὸ πάτριο ἔδαφος, γιὰ τοὺς φωτοδότες τάφους τῶν Προγόνων, γιὰ τὴν ἀναφαίρετη εὐλογία τῆς πολύπαθης αὐτῆς γῆς, τὴν Ἐλευθερία! Ἄμυνες τοῦ πολιτισμοῦ ἐναντίον τῆς βαρβαρότητας.

Ἂν ρίξη κανεὶς ἕνα γενικὸ βλέμμα στὸν πληθωρικὸ ἱστορικὸ πίνακα τῆς Πατρίδας μας, θὰ πιστοποιήση ὅτι οἱ συμπαθέστερες ἀλλὰ καὶ οὐσιαστικώτερες σκηνὲς τοῦ «ἱστορικοῦ μας γίγνεσθαι», αὐτὲς ποὺ ἡ μνήμη τους συγκρατεῖ καὶ διαιωνίζει τὴν ἐθνική μας διάρκεια, αὐτὲς ποὺ ἡ μνήμη τους ἀχεῖ τρανταχτὰ στὶς συνειδήσεις ὅλων τῶν Ἑλλήνων καὶ τὶς δονεῖ σύψυχα σὰν ἀσίγαστο μήνυμα, σὰν ἀνέκκλητη κατηγορηματικὴ προσταγή, εἶναι ὄχι οἱ σκηνὲς Νίκης ἀλλὰ θυσίας. Πτώσεις καὶ ὄχι ἐκπορθήσεις ὑψώνουν σὲ ὑπερακραία δόξα τὴν Ἑλληνικὴ πολεμική μας Ἀρετή καὶ διαδηλώνουν στὸ Σύμπαν τὴν ἀτσάλινη ἀποφασιστικότητα νὰ συνεχίσουμε σταθερὰ τὸν δημιουργικό μας βίο.

Ποιὰ ἠθικὰ κεφάλαια δεσπόζουν στὸν ὁρίζοντα τῶν ἐθνικῶν μας πεπρωμένων;

Ἡ πτώση—ἀλλὰ τί πτώση;! — τῶν Θερμοπυλῶν!

Ἡ πτώση —ἀλλὰ τί πτώση;! — τῆς Κωνσταντινούπολης!

Ἡ πτώση —ἀλλὰ τί πτώση;! — τοῦ Μεσολογγιοῦ!

Ὑπερέχουν σὲ χρέος, σὲ ρίγος, σὲ δέος, σὲ δίδαγμα, ἀπὸ κάθε ἐξορμητικὴ προσταγή, ἀπὸ κάθε νικητήρια ἰαχή, ὑπερέχουν τὸ «Μολὼν Λαβέ!» τοῦ Λεωνίδα, τὸ «τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὐτ' ἐμὸν ἐστίν, οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ. Κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί, οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν» τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τὸ «τὸ Κάστρο μας θέλεις; Τὰ κλειδιὰ του εἶναι κρεμασμένα στὰ κανόνια μας! Ἔλα νὰ τὰ πάρης!» τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ πρὸς τὸν Ἰμπραήμ. Καὶ πρόσφατα τὸ μονοσύλλαβο «ὄχι!» τοῦ 1940.

Πανηγυρίζει ἐφέτος τὸ Πανελλήνιο τὰ ἑκατὸν πενῆντα χρόνια ἀπὸ τὴν Πτώση τοῦ Μεσολογγιοῦ, ἀπὸ τὴν κοσμοϊστορικὴ Ἔξοδο τῆς ἡρωϊκῆς του Φρουρᾶς καὶ τῶν μαρτυρικῶν του κατοίκων, τὸ τραγικώτατο τοῦτο ἑκούσιο ὁλοκαύτωμα ὁλοκλήρου πληθυσμοῦ.

Γεγονὸς μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο σ' ὅλη τὴν ἀνθρώπινη Ἱστορία. Χωρὶς καμμιὰ ὑπερβολή: «Μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο»! Ἀποκορύφωμα πατριωτικοῦ αἰσθήματος, ἄκρον ἄωτον ὑψηλοῦ φρονήματος, βάθος δυσθεώρητον θεληματικῆς αὐτοθυσίας. Δὲ μπορεῖ παρὰ νὰ ἐθαύμασε κι ὁ Θεὸς ὁ ἴδιος τὴν ὁμαδικὴ ἐκείνη ἀποθέωση ἑνὸς μικροῦ κόσμου πλασμάτων του...

Ἡ τραγικότητα τῆς ἀδυσώπητης ἀνθρώπινης Μοίρας συνίσταται στὸ συνεχῆ ἀγῶνα νὰ ὑψωθοῦμε σὲ μιὰ «τελείωση» — ἐπίτευγμα σχεδὸν ἀκατάχτητο! Σπάνια συμβαίνει ὁ Ἄνθρωπος, καὶ σπανιώτερα μιὰ ὁμάδα, μιὰ κοινωνία ἀνθρώπων νὰ φτάσουν σ' αὐτὴ τὴν ὀνειρεμένη «τελείωση», καταξιώνοντας στὸ ἀκέραιο τὸ Ἰδεῶδες τους.

Στὴν «τελείωση» αὺτὴ εἶχε φτάσει τὸ Μεσολόγγι. Ἀποχρωματίζεται ἡ ἔννοια τῆς λέξης «δόξα» προκειμένου γιὰ τὴν ἱερὴ αὐτὴ πόλη. Μάταια θὰ ζήτηση κανεὶς ἁρμόζουσα ἔκφραση. Νὰ προτιμήσουμε τὴ λέξη «κλέος»; Τὸ Μεσολόγγι πράγματι δὲν κατέστη ἔνδοξο, κατέστη «περικλεές».

Ἡ ὁμιλία μου ἔχει τὸν τίτλο «Δοξαστικό της Ἐξόδου». Ἀλλὰ δὲν εἶναι καθόλου εὔκολο νὰ ἐξαρθῆ κανεὶς στὴν ἀκριβῆ ἀξιολόγηση καὶ στὴν ἐπαρκῆ ἐξύμνηση ἑνὸς γεγονότος ποὺ τοῦ ἀνήκει ὁ τίτλος τοῦ Πανύμνητου! Ὁ Λόγος μένει ἄναυδος. Ἡ τέχνη μένει ἀνίκανη γιὰ μιὰ πιστὴ ἀναπαράσταση τέτοιων ἀδευτέρωτων ἐξώκοσμων βιωμάτων!

Τὴν ἀνιστόρητη νύχτα τῆς Ἐξόδου ἀνακόπηκαν τὰ βήματα τῆς Ἱστορίας. Ὁ Πατέρας της ὁ Μῦθος κι ὁ Ἀδερφός της ὁ Θρῦλος ἐπρόβαλαν καὶ τὴν ἐσταμάτησαν! Τῆς εἶπαν:

Κλεῖσε τὴν Δέλτο σου! Αὐτὸ ποὺ γίνεται ἀπόψε δὲν ἀνήκει στὴ δικαιοδοσία σου. Ἀνήκει στὴ δική μας ἁρμοδιότητα. Δὲν εἶναι ἱστορικὴ πράξη ἀνθρώπων. Εἶναι μῦθος Τιτάνων... Δὲν ἐπιδέχεται ἐξιστόρηση! Δὲν σταθμίζεται στὴ ζυγαριά σου! Δὲν μετριέται μὲ τὸν πῆχυ σου! Ὅ,τι συμβαίνει ἐδῶ εἶναι γεγονὸς ἐξωϊστορικό, ἐξωχρονικό! Ἢ ἀπροσμέτρητη διάστασή του δὲ μπορεῖ νὰ κλειστῆ σὲ ψυχρὲς σελίδες ἱστορικῆς ἀφήγησης. Μπορεῖ νὰ διαιωνιστῆ μόνον σὲ ὀρθάνοιχτους οὐρανοὺς ἀπὸ ὕμνους Ἀγγέλων. Ἐκείνων τῶν Ἀγγέλων ποὺ ἔχουν ἀσκηθῆ στὴν ὑμνολογία τῆς Δόξας τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στὸ Σταυρὸ τοῦ Γολγοθᾶ.

Κατανυκτικὴ θρησκευτικὴ μυσταγωγία κι ὄχι διαταγμένη πολεμικὴ πράξη εἶναι στὴν οὐσία του τὸ ἀπαραδειγμάτιστο πρωτάθλημα τῆς Ἐξόδου. Καὶ ἀκριβέστερα ἴσως ἀπὸ τὴν ποιητικὴ ὡραιολογία τὸ ἐκφράζει ὁ λιτὸς χαρακτηρισμὸς τοῦ Γάλλου ἱστορικοῦ Φάμπρ: «ἡ ἄμυνα καὶ ἡ ἔξοδος τοῦ Μεσολογγιοῦ εἶναι τὸ ὡραιότερο παράδειγμα, ποὺ ὁ πατριωτισμὸς καὶ τὸ θάρρος ἐπρόσφεραν ποτὲ στὴν Οἰκουμένη».

Δραματικὲς πολιορκίες καὶ ἡρωϊκὲς ἀντιστάσεις ἔχει νὰ ἐπιδείξη πολλὲς ἡ ἀνθρώπινη ἱστορία. Ὅπως τῶν Πλαταιῶν καὶ τῆς Καρχηδόνας στὴν ἀρχαιότητα, ὅπως τῆς Σαραγόσας στοὺς μέσους χρόνους, ὅπως τοῦ Μοσκάντο στὸ Τολέδο στὰ τελευταῖα προπολεμικὰ χρόνια, ὅπως τοῦ Στάλινγκραντ στὸν τελευταῖο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἐπὶ μακρὺ χρόνο καὶ ὑπὸ δυσχερεῖς συνθῆκες ἐπολέμησαν σ' ὅλες αὐτὲς τὶς πολιορκίες οἱ ἀμυνόμενοι, πολλὲς χιλιάδες ἄνδρες ἔπεσαν μαχόμενοι ἡρωϊκὰ καὶ πολλὲς χιλιάδες γυναικόπαιδα ἀπέθαναν μαρτυρικὰ ἀπὸ τὶς κακουχίες.

Δὲν ἔλειψε τὸ ἰδεολογικὸ μεγαλεῖο καὶ ἡ ψυχικὴ καρτερία ἀπὸ τὶς πολιορκίες ἐκεῖνες. Ἀλλα καμμία δὲν φτάνει τὸ ἀπροσέγγιστο, τὸ ἀσύγκριτο, τὸ ἀνυπέρβλητο Μεγαλεῖο τῆς πολιορκίας τοῦ Μεσολογγιοῦ — ὅπως τὸ ἀποκορύφωσεν ἡ δραματικὴ ἀπόφαση καὶ ἡ τραγικὴ πραγματοποίηση τῆς Ἐξόδου.

Ὅλες οἱ ἄλλες ἔνδοξες ἐκεῖνες Φρουρὲς εἶχαν ἕνα συνηθισμένο πολεμικὸ τέλος, τὴν ἐπικράτηση τοῦ ἑνὸς μέρους καὶ τὴ συνθηκολόγηση τοῦ ἄλλου. Μόνον τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγίου τὸ τέλος ὑψώθηκεν ὑπεράνω τῆς ἱστορίας τοῦ κόσμου τούτου καὶ στάθηκε κάπου, ἔξω τόπου καὶ χρόνου, σὰν ἔκπαγλο μετέωρο ποὺ συνδέει τὴν φθαρτὴ ἀνθρώπινη φύση μὲ τὴν ἄφθαρτη φύση τοῦ Θεοῦ. Ἔμοιαζεν ὡσὰν νὰ πραγματοποιήθηκε μιὰ θαυματουργικὴ Ἀνάληψη, ποὺ μετάβαλε τὴν γήινη μορφὴ τῆς καταστροφῆς σὲ οὐράνιο φαινόμενο ἀναστάσεως καὶ ἀθανασίας. Ἀποσπάστηκαν, θαρρεῖς, ἀπὸ τὸ χῶμα τῆς Γῆς ὁ Φράχτης, ἡ Λιμνοθάλασσα, ὁ Ντολμάς, ἡ Κλείσοβα, ὁ Ἀράκυνθος τοῦ Μεσολογγιοῦ καὶ τοποθετήθηκαν στὰ διάπλατα τῶν οὐρανῶν, σὰν Γαλαξίας κατάμεστος ἀπὸ φεγγοβολοῦσες πράξεις καρτεροψυχίας καὶ θυσίας — πανόραμα ἐκθαμβωτικό τῆς Οἰκουμένης ὅλης...

Χωρὶς δισταγμὸ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἂν ἀποφάσιζεν ὁ Οὐρανὸς νὰ ἐκλέξη μιὰ μόνο σελίδα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς γιὰ νὰ τὴν ἀπεικονίση καὶ νὰ τὴν προβάλη ἐσαεὶ στὴν ἀπέραντη ὀθόνη του, σὰν δική του ἄφθιτη δόξα καὶ σὰν ἀέναο παγκόσμιο παράδειγμα, θὰ ἐξέλεγε, χωρὶς ἄλλο, τὴν Ἔξοδο τοῦ Μεσολογγιοῦ.

Δὲν ἦταν ἡ Ἔξοδος στιγμιαία ἔκρηξη παληκαριᾶς σὲ ὥρα πολεμικοῦ παροξυσμοῦ, σὲ ὥρα ἡρωϊκοῦ μένους, ὁποὺ ἕνας γενναῖος ἄνθρωπος πραγματοποιεῖ σὲ κατάσταση ἐξαλλωσύνης, ἀλλοφροσύνης, μέθης τοῦ θυμικοῦ. Ἐκεῖνο ποὺ ἐνέχει μοναδικὴ ἀξία εἶναι ὅτι ἡ ἀπροσμέτρητης ὑπεροχῆς ἀπόφαση ζυμώθηκεν ἤρεμα καὶ ἀδίσταχτα ἐπὶ μακρὸ διάστημα χρόνου μέσα στὶς διάνοιες, στὶς ψυχὲς καὶ στὶς συνειδήσεις τῶν λιμοκτονούντων ἐκείνων ἐνόπλων καὶ ἀόπλων, πιστῶν στὴ θρησκεία τους, πιστῶν στὴν πατρίδα τους, πιστῶν στὴν ἐλευθερία τους, καὶ στὴν ἀξιοπρέπειά τους ἀνδρῶν καὶ γυναικοπαίδων. Μακρόσυρτος ὑπῆρξεν ὁ διάλογος τῶν μισοζώντανων ἐκείνων ὑπάρξεων μὲ τὸ θάνατο. Καὶ χωρὶς δισταγμό, χωρὶς κλονισμό, χωρὶς ταλάντευση ἐμπιστεύθηκαν στὸ Θάνατο ὅτι προτιμοῦν τὸ ζοφερό του κράτος ἀπὸ τὴν ἡλιόλουστη μὰ σκλαβωμένη ἐπικράτεια τῆς Ζωῆς. Δὲν ὑπάρχει οὔτε προηγούμενο οὔτε ἑπόμενο παράδειγμα τέτοιας ὁμοφωνίας, τέτοιας ὁμοψυχίας σκληρῶν πολεμιστῶν καὶ ἀσθενῶν γυναικοπαίδων. Θαρρεῖς ποὺ ὅλες οἱ ταλαιπωρημένες ἐκεῖνες ψυχὲς εἶχαν τότε, μέσα στὸν ἐνθουσιασμό τους καὶ μέσα στὸ μαρτύριό τους, εἶχαν συμπτυχθῆ σὲ μία καὶ μόνο ψυχὴ ἀδιαίρετη καὶ ἀδιάσπαστη: Στὴν Ψυχὴ τοῦ Γένους!

Ἡ Ἄμυνα καὶ ἡ Ἔξοδος τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ ἀποτελεῖ μοναδικὴν περίπτωση, ποὺ ὅσο κι ἂν εἶναι ἐπιτήδειος δὲν θὰ μποροῦσε κανεὶς θεωρητικὸς τοῦ ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ νὰ βρῆ στοιχεῖα ἐφαρμογῆς τῆς θεωρίας του. Τὸ ἠθικὸ ἐκεῖνο μεγαλούργημα ἦταν ἀποκλειστικὴ ἐνέργεια κατακάθαρων ψυχικῶν αἰτιῶν καὶ δυνάμεων. Ἀκλόνητη ἐπικύρωση τῆς ἀλήθειας ὅτι ὑπεράνω τοῦ κόσμου τῆς ὕλης δεσπόζει ὁ κόσμος τῆς Ψυχῆς... Ὑπεράνω τοῦ πλέγματος τῶν ὑλικῶν συμφερόντων διαλάμπει ὁ ἠθικὸς ἀστερισμὸς τῶν Ἰδανικῶν. Σὲ αὐτὸ τὸ θεώρημα ἀποκρυσταλλώνεται σὰν σὲ διαμαντένιο ἐγκόλπιο μὲ πανανθρώπινη ἀξία τὸ ὁλοκαύτωμα τοῦ Μεσολογγιοῦ.

Λέγεται, δυστυχῶς, ὅτι δῆθεν ὁ ὀρθόδοξος κλῆρος δὲν ὁλοκλήρωσε τὸ ἐθνικό του καθῆκον στὸν ἱερὸν Ἀγῶνα. Δὲν ἐπαρκεῖ ὁ χρόνος νὰ ἐπεκταθῶ σὲ πολυάριθμα γεγονότα ποὺ ἐπιμαρτυροῦν τὸ ἀντίθετο. Θὰ περιοριστῶ στὸ Μεσολόγγι. Ὁ Ἐπίσκοπος Ρωγῶν καὶ Κοζύλης Ἰωσήφ, τέκνον τῆς Μακεδονικῆς Τσαρίτσανης, στάθηκε σ' ὅλη τὴ διάρκεια τῆς πολιορκίας ὁ φωτεινὸς Ἄγγελος παραμυθίας καὶ ὁ ἀδαπάνητος χορηγὸς καρτεροψυχίας στὴ Φρουρὰ καὶ στὸν πληθυσμὸ τοῦ Μεσολογγιοῦ, ὑψώθηκε δὲ κατὰ τὴν προπαρασκευὴ καὶ τὴν πραγματοποίηση τῆς Ἐξόδου σὲ μεγάλη μορφὴ Ἥρωος καὶ Ἐθνομάρτυρος. Αὐτός, ὅπως ὁ Καψάλης τὴν πυριτιδαποθήκη, ἀνατίναξε τὸν Ἀνεμόμυλο, συμπαραστατούμενος ἀπὸ τὸν ἱερέα Παπα -Γιάννη Βάλβη. Μαζί τους, σκοτώθηκε ὁ ἄρχοντας τοῦ Μεσολογγίου Ραζηκώτσικας, ὁ ἄρχοντας τῶν Πατρῶν Βουλευτὴς Ἰ. Παπαδιαμαντόπουλος καὶ ὁ μέγας Ἔλβετὸς φιλέλλην ἰατρὸς Ἰωάννης Ἰάκωβος Μάγερ. Ἄλλοι δύο ἱερεῖς Βάλβηδες (Ζαφείρης καὶ Παντελῆς) , πρόγονοι τῶν μετέπειτα Πρωθυπουργῶν τῆς Ἑλλάδος Ζηνοβίου καὶ Δημητρίου Βάλβη, σκοτώθηκαν στὴν Ἔξοδο. Ἄλλος ἱερέας ὁ Παπα-Σολιώτης ἀνατινάχτηκε στὴν ὑπόνομο ἑνὸς προμαχῶνος. Ἂς μὴν ἀσεβοῦμε λησμονοῦντες αὐτὲς καὶ τόσο πολλὲς ἄλλες ἡρωϊκὲς πράξεις θυσίας τοῦ ἱεροῦ μας Κλήρου. Ἔθνος καὶ Ἐκκλησία, κλῆρος καὶ Λαὸς συναγωνίστηκαν παράπλευρα ἐπὶ μακροὺς σκληροὺς αἰῶνες γιὰ τὴ διάσωση καὶ τὴ συνεχῆ ἀναφτέρωση τῆς Ἑλληνικῆς Ἰδέας! Ἰδέα ἦταν ἀνέκαθεν καὶ εἶναι διαρκῶς καὶ θὰ εἶναι στὸ διηνεκὲς ἡ Ἑλληνική μας Πατρίς!

Γιὰ τὴ φρικιαστικὴ κατάσταση τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων, κατὰ τὶς τελευταῖες ἡμέρες τῆς Πολιορκίας, ὑπάρχουν πολλὲς γνωστὲς περιγραφές. Εἶχε περιγράψει στὸ Ἡμερολόγιό του ὁ φιλέλλην Ἐλβετὸς ἰατρὸς Ἰωάννης Ἰάκωβος Μάγερ, ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ δὲν εἶχε πιὰ τὴ δυνατότητα νὰ συνεχίση τὰ ἀνεκτίμητα «Ἑλληνικὰ Χρονικά», ἕνεκα τῆς καταστροφῆς τοῦ πιεστηρίου του ἀπὸ ἐχθρικὴ βόμβα. Δυστυχῶς, τὸ Ἡμερολόγιο ἐκεῖνο χάθηκε ὅταν σκοτώθηκε τὴ νύχτα τῆς Ἐξόδου. Εἶχε προλάβει ὅμως νὰ στείλη μὲ τὸν ἀγγελιοφόρο Κ. Κανάτα στὸν Καραϊσκάκη γιὰ νὰ τὸ διαβίβαση στὸν Συνταγματάρχη Στάνχοπ ἕνα τελευταῖο τραγικὸ γράμμα. Τὸ κείμενο αὐτὸ δίνει ζωηρὴ παραστατικὴν εἰκόνα τῆς ἐφιαλτικῆς καταστάσεως. Τὸ ἀντιγράφω στὸ χειρόγραφό μου.

«Τὰ βάσανα, τὰ ὁποῖα ὑπομένομεν, καὶ μία πληγή, τὴν ὁποίαν ἔλαβα εἰς τοὺς ὤμους, δὲν μὲ ἐσυγχώρησαν μέχρι τοῦδε νὰ σᾶς διευθύνω τοὺς τελευταίους μου ἀσπασμούς. Κατηντήσαμεν εἰς τοιαύτην ἀνάγκην, ὥστε νὰ τρεφώμεθα ἀπὸ τὰ πλέον ἀκάθαρτα ζῷα καὶ νὰ πάσχωμεν ὅλα τὰ φρικτὰ ἀποτελέσματα τῆς πείνης καὶ τῆς δίψης. Ἡ νόσος αὐξάνει ἔτι μᾶλλον τὰς δεινοπαθείας, ὑπὸ τῶν ὁποίων θλιβόμεθα. Χίλιοι ἑπτακόσιοι τεσσαράκοντα τῶν ἀδελφῶν μας ἐτελεύτησαν καὶ περίπου τῶν ἑκατὸν χιλιάδων σφαῖραι κανονίων καὶ βόμβαι, ριπτόμεναι ἀπὸ τὸ ἐχθρικὸν στρατόπεδον, κατηδάφισαν τοὺς προμαχῶνας μας καὶ κατεκρήμνισαν τὰς οἰκίας μας. Τὸ δὲ ψῦχος μᾶς ἐνοχλεῖ ὑπερβολικῶς, καθότι εἴμεθα διόλου ἐστερημένοι ἀπὸ ξύλα τῆς φωτιᾶς.

Μὲ ὅλας τὰς στερήσεις ταύτας, εἶναι ἀξιοθαύμαστον θέαμα, ὁ ἔνθερμος ζῆλος καὶ ἡ ἀφοσίωσις τῆς φρουρᾶς μας. Πόσοι γενναῖοι ἄνδρες μετ' ὀλίγας ἡμέρας δὲν θέλει εἶσθαι πλέον εἰμὴ σκιαί, κατηγοροῦσαι ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ τὴν ἀδιαφορίαν τοῦ Χριστιανικοῦ κόσμου εἰς τὸν ἀγῶνα, ὅστις εἶναι ὁ ἀγὼν τῆς θρησκείας.

Οἱ Ἀλβανοί, ὅσοι παραίτησαν τὰς σημαίας τοῦ Ρεσὶτ πασσᾶ, ἡνώθησαν μετὰ τοῦ Ἰμπραήμ.

Ἐν ὀνόματι ὅλων τῶν ἐνταῦθα ἡρῴων, μεταξὺ τῶν ὁποίων εἶναι καὶ ὁ Νότης Μπότσαρης, ὁ Παπαδιαμαντόπουλος καὶ ἐγώ, ὅστις παρὰ τῆς Ἑλληνικῆς Διοικήσεως ἐδιωρίσθην ἀρχηγὸς ἑνὸς στρατιωτικοῦ σώματος, σᾶς ἀναγγέλλω τὴν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ὡρισμένην ἀπόφασίν μας διὰ νὰ ὑπερασπισθῶμεν καὶ τὴν ὑστέραν σπιθαμὴν τῆς γῆς τοῦ Μεσολογγίου καὶ νὰ συνενταφιασθῶμεν ὑπὸ τὰ ἐρείπια τῆς πόλεως, χωρὶς ν' ἀκούσωμεν πρότασίν τινα συνθήκης.

Ἡ τελευταία μας ὥρα ἤγγικεν. Ἡ ἱστορία θέλει μᾶς δικαιώσει καὶ οἱ μεταγενέστεροι θέλουν ἐλεεινολογήσει τὴν συμφοράν μας. Ἐγὼ δὲ καυχῶμαι, διότι ἐντὸς ὀλίγου τὸ αἷμα ἑνὸς Ἐλβετοῦ, ἑνὸς ἀπογόνου τοῦ Γουλιέλμου Τέλλου, μέλλει νὰ συμμιχθῆ μὲ τὰ αἵματα τῶν ἡρῴων τῆς Ἑλλάδος. Εἴθε νὰ μὴ χαθῇ μετ' ἐμοῦ τὸ διήγημα τῆς πολιορκίας τοῦ Μεσολογγίου, τὸ ὁποῖον συνέγραψα• μὲ τοιοῦτον σκοπὸν ἔκαμα διάφορα αὐτοῦ ἀντίγραφα. Φροντίσατε παρακαλῶ, κύριε, νὰ καταχωρισθῇ εἰς μερικὰς ἐφημερίδας ἡ παροῦσα ἐπιστολή μου».

Ἀπὸ τὰ «Ἀπομνημονεύματα» τῶν στρατηγῶν Σπυρομήλιου καὶ Μίχου, ἀπὸ τὰ «Στρατιωτικὰ Ἐνθυμήματα» τοῦ Ν. Κασομούλη ἔχομε παρόμοιες διαπιστώσεις. Ἄγνωστο στοιχεῖο ἐπιπροσθέτει ἡ ἀνευρεθεῖσα πρόσφατα στὰ Ἀρχεῖα τοῦ Φόρεϊν Ὄφφις ἀπὸ τὸ Κέντρον Ἐρευνῶν Νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας μας, μακρὰ σύγχρονη ἔκθεση τοῦ τότε Γενικοῦ Προξένου στὴν Πρέβεζα Γουίλλιαμ Μέγιερ πρὸς τὸν Ὑπουργὸν Ἐξωτερικῶν της Ἀγγλίας Γεώργιον Κάνινγκ. Διαβάζω ἐλάχιστον ἀπόσπασμα:

«Τὸ Φρούριον τοῦ Μεσολογγίου εἶναι πλέον τελείως περικυκλωμένον ἀπὸ ὅλες τὶς συγκεντρωθεῖσες Τουρκικὲς δυνάμεις, ποὺ ἀνέρχονται σὲ εἴκοσι περίπου χιλιάδες. Ἡ κατάρρευσή του θεωρεῖται ἀναπόφευκτη παρὰ τὴν ὑπεράσπισή του ἀπὸ 4.000 Ἕλληνες, οἱ ὁποῖοι φαίνονται τελείως ἀποφασισμένοι νὰ ταφοῦν ὑπὸ τὰ ἐρείπιά του. Ὁλοκλήρου τῆς γραμμῆς τῶν κατὰ ξηρὰν ὀχυρῶν οὔσης ναρκοθετημένης, εἶναι εὐνόητον ὅτι οἱ κύριες ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἰμπραὴμ Πασᾶ θὰ ἐνεργοῦνται ἐφεξῆς κυρίως ἀπὸ τὴν Λιμνοθάλασσαν. Δεδομένου ὅτι πληθυσμὸς 7000 ψυχῶν καὶ πλέον εὑρίσκεται ἐκτεθειμένος εἰς τὴν καταστρεπτικὴν μανίαν τοῦ Τουρκικοῦ πυρός, ἐλπίζεται ὅτι αἱ ὑπαγορεύσεις τοῦ ἀνθρωπισμοῦ θὰ δυνηθοῦν, ἔστω καὶ τὴν στιγμὴν αὐτήν, νὰ εἰσακουσθοῦν καὶ νὰ ἀποτραπῆ ἡ περαιτέρω σπατάλη αἵματος».

«Αἱ ὑπαγορεύσεις τοῦ ἀνθρωπισμοῦ» ποὺ εὔχεται ὁ Ἄγγλος Πρόξενος νὰ εἰσακουσθοῦν, «ἔστω καὶ τὴν στιγμὴν αὐτὴν καὶ νὰ ἀποτραπῆ ἡ περαιτέρω σπατάλη αἵματος», ὑπονοοῦν ἐκδήλως τὴν συνθηκολόγηση καὶ τὴν παράδοση τῆς Φρουρᾶς καὶ τῶν κατοίκων τοῦ Μεσολογγιοῦ στοὺς Τούρκους. Ἀνακύπτει καὶ πάλι νέα μέτρηση τῶν διαστάσεων τοῦ ἠθικοῦ μεγαλείου της Φρουρᾶς: Προκειμένου γιὰ τὴν Ἐλευθερία, ἡ κατάκτησή της, σύμφωνα μὲ τὴν πάγια ἑλληνικὴ συνείδηση, εἶναι προτιμότερη ἀπὸ ὁσηνδήποτε σπατάλην αἵματος. Κρουνηδὸν ἔρρευσε τὸ ἑλληνικὸ αἷμα στὸ Μεσολόγγι. Ἀλλὰ τὸ δέντρο τῆς Ἐλευθερίας ποτίστηκε, ρίζωσε, ἄνθισε καὶ κάρπισε στὴν Ἑλλάδα...

Οἱ ἰσχυροί τῆς Γῆς συμβουλεύουν κάποτε ἀνηθίκους συμβιβασμούς. Εὐτυχῶς οἱ ἀδύνατοι, ὅταν αὐτοὶ εἶναι Ἕλληνες, ἀπαντοῦν ἐμπράκτως μὲ τὴν ἄτεγκτη ἐφαρμογὴ τοῦ ἠθικοῦ Νόμου, ποὺ πρῶτο καὶ τελευταῖο ἄρθρο του ἔχει τὸ ἰδανικὸ τῆς Ἐλευθερίας. Συγκινητικὸ εἶναι τὸ συμπέρασμα, ὅτι τὴν ἠθικὴ πορεία τῆς Ἀνθρωπότητας χαράζει καὶ χειραγωγεῖ ὄχι τόσον ἡ ἰσχὺς τῶν Μεγάλων ὅσον ἡ θυσία τῶν Μικρῶν.

Ἀναρίθμητες κι ἀνεκδιήγητες εἶναι οἱ τραγικὲς σκηνὲς τῶν ὅσων προηγήθηκαν καὶ τῶν ὅσων ἐπακολούθησαν τὶς ἐφιαλτικὲς ἐκεῖνες ὧρες τῆς δραματικῆς ἡμέρας. Ὅταν ἀποφασίστηκεν ἡ Ἔξοδος στὸ προαύλιο τοῦ ναΐσκου τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, ἀπὸ τὴ σύναξη τῶν ὁπλαρχηγῶν καὶ τῶν προκρίτων, ὁ Ἐπίσκοπος Ρωγῶν Ἰωσὴφ ὑπαγόρευσε στὸν Κασομούλη τὸ Πρακτικό τῆς Ἀπόφασης. Μὲ ἀνεκλάλητη χαρά, τὴν ὑποδέχτηκαν καὶ οἱ γυναῖκες. Ἔσπευσαν νὰ φορέσουν φουστανέλες καὶ νὰ ζωστοῦν ἅρματα γιὰ νὰ ἐξορμήσουν παλεύοντας μαζὶ μὲ τοὺς ἄντρες. Κάποιες ἄμοιρες Μητέρες δὲν ἀνθέξανε. Ἀγκάλιασαν τὰ βρέφη τους καὶ πέσανε μαζί τους στὰ πηγάδια. Ὁ Πετρόχειλος σκοτώνει μὲ τὰ χέρια του τὴν προσφιλῆ του σύζυγο. Ὁ Προφίλης τὴν ὡραία μνηστή του. Αἷμα ἀθώων! Ἔγκλημα ἀγγέλων! Ὑποστηρίζεται ὅτι τὰ γυναικόπαιδα θὰ ἀποτελοῦσαν ἐμπόδιο στὴν ἐπιτυχία τῆς Ἐξόδου. Προτείνεται ἡ γνώμη νὰ θανατωθοῦν ὅλα παρὰ νὰ πέσουν στὰ χέρια τῶν Τούρκων, νὰ ἀτιμαστοῦν, νὰ πουληθοῦν στὰ σκλαβοπάζαρα. Ἕνας θηριώδης πυροβολητής, Γουρνάρας τ' ὄνομα, ἀπὸ τὴ Μεσάριστα, προθυμοποιεῖται νὰ κάμη αὐτὸς τὴ σφαγή, ἀρκεῖ νὰ σφάξη κάποιος ἄλλος τὴ δική του ἀδερφή. Παρεμβαίνει ὁ Ἐπίσκοπος Ἰωσήφ, ὑψώνει τὸν Ἐσταυρωμένον καὶ ἀποσοβεῖ τὴν ἐκτέλεση μὲ τοῦτα τὰ θεόπνευστα λόγια:

«Τὰ παιδιὰ καὶ οἱ γυναῖκες ἀνήκουν εἰς τὸν Θεὸν καὶ Εκεῖνος θὰ ἐφρόντιζε διὰ τὴν τύχην των. Ἐν ὀνόματι τῆς Ἁγίας Τριάδος. Εἶμαι Ἀρχιερεύς. Ἂν τολμήσετε νὰ πράξετε τοῦτο, πρῶτον θυσιάσετε ἐμένα. Καὶ σᾶς ἀφήνω τὴν κατάραν τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Παναγίας καὶ ὅλων τῶν Ἁγίων. Καὶ τὸ αἷμα τῶν ἀθώων νὰ πέση εἰς τὰ κεφάλια σας».

Ἐδῶ ὀφείλεται μιὰ οὐσιαστικὴ διευκρίνιση γιὰ νὰ συμπληρωθῆ τὸ μεγαλειῶδες συστατικό του Μεσολογγίτικου Ἔπους. Πρὸς τὴν ἡρωϊκὴ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου ὁδήγησεν ὄχι πολεμικὴ κάμψη, ὄχι ἠθικὴ ἀποκαρδίωση, ἀλλὰ στυγνὴ μόνον ἀνάγκη λιμοκτονίας τῶν ἀνθρώπινων ὑπάρξεων ἀπὸ πλήρη ἔλλειψη τροφῶν, λιμοκτονίας καὶ τῶν ὅπλων ἀπὸ ἔλλειψη πολεμοφοδίων.

Ἀπόλυτα δικαιολογημένη καὶ ἐξίσου ἀξιοθαύμαστη θὰ ἦταν ἡ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου καὶ μόνον σὰν ἡρωικὴ πράξη ἀπελπισίας. Ὅμως ὁ πατριωτικὸς ἐνθουσιασμὸς καὶ τὸ πολεμικὸ μένος τῆς Φρουρᾶς δὲν ἐπέτρεπε νὰ εἰσχώρηση στὸ ἀπόρθητο τεῖχος τοῦ ὑψηλοῦ Ἠθικοῦ τους ἡ ἀπελπισία! Δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ λείψη ἀπὸ τὰ στήθη τῶν Ἡρώων ἐκείνων ἡ ἐλπίδα τῆς Νίκης, ἡ πίστη στὴν Ἐλευθερία τοῦ Ἔθνους. Ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ διασωθέντα, ἱστορικὰ στοιχεῖα, ἡ ἀπόφαση τῆς Ἐξόδου δὲν ἦταν μιὰ ἀπεγνωσμένη προσπάθεια ἀπαγγίστρωσης καὶ φυγῆς. Ἦταν μελετημένη καὶ συνδυασμένη ἐπιθετικὴ ἐπιχείρηση αἰφνιδιασμοῦ καὶ καταστροφῆς τῶν πολιορκητῶν. Εἶχε καταστρωθῆ πλῆρες καὶ λεπτομερὲς σχέδιο πῶς θὰ ἐνεργοῦσε κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς ἐξερχόμενες φάλαγγες ἐναντίον τῶν ἐχθρικῶν στρατοπέδων τοῦ Ἰμπραὴμ καὶ τοῦ Ρεσὶτ Πασᾶ. Ἀρχηγοὶ τῶν τριῶν ἐπιθετικῶν φαλάγγων: Ὁ Νότη Μπότσαρης, ὁ Κίτσος Τζαβέλλας, ὁ Δ. Μακρῆς. Διασώθηκαν καὶ οἱ τρεῖς.

Τὸ σχέδιο αὐτὸ βασίζονταν στὴν ἄφιξη τῶν ἀδελφικῶν δυνάμεων ἀπὸ τὴ Δερβέκιστα στὸν Ἄη-Συμιὸ καὶ τὸ σύγχρονο ροβόλημά τους ἀπὸ ἐκεῖ κατὰ τῶν κοιμώμενων Τούρκων.

Δυστυχῶς οἱ ἀδελφικὲς δυνάμεις δὲν κατόρθωσαν νὰ φτάσουν. Ἀλλ' οὔτε οἱ Τοῦρκοι πιάστηκαν στὸν ὕπνο. Τὸ σχέδιο τῆς Ἐξόδου εἶχε προδοθῆ ἀπὸ δραπετεύσαντα νεαρὸ Βούλγαρο αἰχμάλωτο. Καὶ οἱ Τοῦρκοι, ἄγρυπνοι, περίμεναν τὴν Ἔξοδο, ἐφαρμόζοντας δικό τους ἀντισχέδιο. Ἔτσι, παρὰ τὴν ἀνατροπὴ οὐσιωδῶν προϋποθέσεων, ἡ Ἔξοδος πραγματοποιήθηκε κάτω ἀπὸ δυσχερέστατες συνθῆκες, ἂν καὶ ἀνακόπηκε πρὸς στιγμὴν ἡ ὁρμή της ἀπὸ τὴν ἄγνωστης πηγῆς κραυγή:

«Μεσολογγίτες, γυρίστε στὶς τάπιες σας, στὰ κανόνια σας»! Ἄλλοι τράβηξαν μπροστά. Ἄλλοι γύρισαν πίσω.

Μέσα στὴ σύγχυση, ποὺ ἐπακολούθησε, οἱ συγκρούσεις πῆραν τὴ μορφὴ ἀνελέητης σφαγῆς ἐκ τοῦ συστάδην. Ἦταν τόσο τὸ μίσος, τὸ πάθος, ἡ λυσσαλέα ὁρμή, ὥστε ἡ συμπλοκὴ ἔπαιρνε μορφὴ συγκρούσεως τυφλῶν, ἀσυγκράτητων φυσικῶν δυνάμεων καὶ ὄχι ἀνθρωπίνων ὑπάρξεων.

Σκοτώθηκαν ἐπὶ τόπου ὁ βουλευτὴς Ἰ. Παπαδιαμαντόπουλος, ὁ Μάγερ μὲ τὴν Ἑλληνίδα γυναῖκα του καὶ τὰ δυὸ παιδιά τους, ὁ Ραζηκώτσικας, ὁ Στουρνάρης καὶ ἄλλοι ὁπλαρχηγοί. Διασώθηκαν ὁ Νότη Μπότσαρης, ὁ Κίτσος Τζαβέλλας, ὁ Μακρῆς, ὁ Παν. Σωτηρόπουλος, ὁ Κασομούλης. Εἶναι ἀπίστευτο πῶς μέσα στον αἱματοστάλαχτον ἐκεῖνον ὀρυμαγδό, μπόρεσαν καὶ διατήρησαν μερικοὶ τὴν ψυχραιμία τους καὶ τὴν διαύγειά τους. Ὁ ἥρωας τῆς Κλείσοβας Παν. Σωτηρόπουλος, κατόρθωσε μέσα στὴ θυελλώδη ἐπίθεση τοῦ τουρκικοῦ ἱππικοῦ νὰ διακρίνη ἀνάμεσα στὸ συνωστισμὸ τῶν κατασφαζομένων γυναικοπαίδων τὴ μνηστὴ καὶ κατόπιν σύζυγο τοῦ Κίτσου Τζαβέλλα. Τὴν ἀνέβασε στὸ ἄλογό του και σώθηκε μαζί της γιὰ νὰ σκοτωθῆ ἀργότερα, τὸ σεμνὸ παλληκάρι, στὴ πολιορκία τῶν Ἀθηνῶν...

Ἀπαιτεῖται ἰσχυρή, σατανικὴ φαντασία γιὰ νὰ συλλάβη κανεὶς τὰ φριχτὰ πάθη τοῦ ἀπέραντου θυσιαστηρίου τῆς ὥρας ἐκείνης. Οἱ τάφροι καὶ τὰ ἀναχώματα ἦταν γεμάτα ἀπὸ κακοθάνατα κορμιὰ Χριστιανῶν. Ὑπεράνω τους ὅμως φτερουγίζανε πρὸς τὸν οὐρανὸ σμήνη ἀπὸ χαρούμενες, λευτερωμένες ψυχές. Πήγαιναν νὰ προστεθοῦν στὶς Ἀγγελικὲς Ἀσώματες Δυνάμεις τῶν Οὐρανῶν...

Ξημέρωνε Κυριακὴ τῶν Βαΐων. Καὶ τὰ βάγια τῆς Εἰσόδου τοῦ Κυρίου στὰ Ἱεροσόλυμα συσσωρεύονταν τώρα ὅλα στὶς νεκρόσπαρτες παρυφὲς τοῦ Μεσολογγιοῦ. Συσσωρεύονταν ὅλα τὰ βάγια ἐκείνης τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων ὄχι στοὺς δρόμους μιᾶς Εἰσόδου, ἀλλὰ στοὺς δρόμους μιᾶς Ἐξόδου. Ἐπάνω στὰ βάγια τὰ ἀμάραντα τοῦ Μεσολογγιοῦ ἐβάδισε τὴ χρονιὰ ἐκείνη πρὸς τὸ Μαρτύριό του ὁ Κύριος...

Τὸ Μεσολόγγι ἒπεσεν... Ἡ Ἑλλάδα ὅμως ὄχι!

Ἡ πρώτη ἐντύπωση ἀπὸ τὴν πτώση τοῦ Μεσολογγιοῦ ἦταν ὅτι χάθηκε πλέον τὸ πᾶν. Ὅτι ὁ ἱερός μας Ἀγώνας ψυχορραγοῦσε. Ἀλλὰ ὁ ἀντίκτυπος δὲν ἦταν, ὅπως πρωτοφάνηκεν, θανάσιμος. Ἦταν ἀναστάσιμος, ἦταν σωτήριος. Τὸ ὑψηλὸ παράδειγμα τοῦ Μεσολογγιοῦ, τὸ ἀχτιδοβόλο κλέος του, ἀναζωπύρωσε τὸ πατριωτικὸ πνεῦμα καὶ σθένος. Καταλάγιασε τὴν ἐθνοφθόρο διχόνοια, ποὺ εἶχε παραλύσει τὴν ἱερὴ προσπάθεια. Ἀνόρθωσε τὸ ἐθνικὸ ἠθικό.

Ὅταν τὴν Μεγάλη Τετάρτη ἔφθασεν ἡ ἀπαίσια εἴδηση στὸ Ναύπλιο, ἡ Ἐθνικὴ Συνέλευση, μπροστὰ στὸ φαινομενικὰ ἀπροχώρητο ποὺ εἶχε δημιουργηθῆ, ἀποφάσισε ν' ἀπευθυνθῆ στὸν Πρέσβυ τῆς Ἀγγλίας στὴν Κωνσταντινούπολη Κάνινγκ καὶ νὰ ζήτηση τὴ μεσολάβησή του γιὰ συμβιβαστικὴ λύση. Ἀναχαίτισε τὸ ἡττοπαθὲς πνεῦμα ὁ Κολοκοτρώνης. Ἀντιτάχθηκεν ἔντονα ὁ Δημ. Ὑψηλάντης καὶ ματαίωσε τὴν ἡττοπαθῆ ἀπόφαση μὲ ὑψηλόφρονη ἔγγραφη διαμαρτυρία του, ποὺ κατάληγεν ἔτσι:

«Σᾶς φοβίζει ἡ πτῶσις τοῦ Μεσολογγίου; Ἀφιερωθεῖτε, ὡς εἰς τὰς ἀρχὰς τοῦ Ἀγῶνος, εἰς τὴν χαρακτηριστικὴν ἐνέργειαν καὶ τὸν πατριωτισμὸν τῶν Ἑλλήνων. Τὸ στῆθος κάθε Ἕλληνος ἂς γίνη δεύτερον Μεσολόγγι!»

Καὶ πραγματικὰ ἔγινε! Ὅταν τὸν μῆνα Μάϊο τοῦ 1826 ἔφταναν στὸ Ναύπλιο σκελετωμένα καὶ μπαρουτοκαπνισμένα τὰ λείψανα τῆς Φρουρᾶς τοῦ Μεσολογγιοῦ (2.000 ἄντρες εἶχαν ἀπομείνει, ἄλλοι τόσοι εἶχαν σκοτωθῆ) ρίγη συγκίνησης διέτρεχαν τὸν πληθυσμό. Τοὺς ἐθαύμαζαν καὶ τοὺς ἔφλεγεν ἡ ἐπιθυμία νὰ τοὺς μιμηθοῦν, ν' ἀποχτήσουν κ' ἐκεῖνοι τὴ δόξα τους. Ἀπ' αὐτὴ τὴν ψυχικὴ διεργασία ἐπωφελήθηκεν ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους Γεώργιος Γεννάδιος. Ὁ Γεννάδιος ἀνέβηκε στὴ ρίζα τοῦ ἱστορικοῦ πλατάνου καὶ μὲ φλογερὸ πατριωτικὸ λόγο ἐτόνισε τὴν ἀνάγκη νὰ συνεχισθῆ καὶ πρὸς τοῦτο νὰ ἐνισχυθῆ οἰκονομικὰ ὁ Ἀγώνας. Ἑξήντα γρόσια μόνον ἦταν ὅλο κι ὅλο τὸ περιεχόμενο τοῦ Δημοσίου Ταμείου. Ἔβγαλε καὶ πρόσφερε πρῶτος ὅλες τὶς οἰκονομίες του —ὀκτὼ λίρες. Τὸν μιμήθηκαν ὅλοι. Ὁ ἔρανος γενικεύθηκε καὶ μὲ αὐτὸν τὸν οἰκονομικὸ πόρο ξεκίνησεν ἡ νέα φάση τῆς Ἐπαναστάσεως. Κολοκοτρώνης - Ὑψηλάντης - Γεννάδιος ἀξιοποίησαν τὴν κρίσιμην ἐκείνη ὥρα τὴ θυσία τοῦ Μεσολογγιοῦ καὶ ἡ Ἐλευθερία ἄνοιξε πάλι τὰ φτερὰ της ἐπάνω ἀπὸ τὴ ρημαγμένη χώρα...

Δεν περιορίστηκε στὸ ἐσωτερικό τῆς Ἑλλάδας ὁ ἀντίκτυπος τῆς θυσίας τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ξαπλώθηκε σ' ὅλον τὸν ἐξωτερικὸ κόσμο. Οἱ λαοὶ τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀμερικῆς συγκλονίστηκαν βαθύτατα ἀπὸ κατάπληξη, δέος καὶ θαυμασμό. Ἡ ἀντίδρασή τους ἐκδηλώθηκεν ἄμεσα. Στὸ Παρίσι, οἱ Γάλλοι φοιτητές, μόλις ἔφθασεν ἡ εἴδηση, συγκρότησαν αὐθόρμητη διαδήλωση. Ἦταν μεσάνυχτα. Βάδισαν πρὸς τὰ Ανάκτορα τοῦ Κεραμεικοῦ, προσκαλώντας τὸν Βασιλιᾶ τους νὰ ἀναμετρήση τὶς συνέπειες τοῦ σπαρακτικοῦ γεγονότος. Ὁ Κάρολος Δέκατος, διαπνεόμενος ἀπὸ φιλελληνικὰ αἰσθήματα, βγῆκε στὸ μπαλκόνι τῶν Ἀνακτόρων. Καὶ ἀναφώνησε: «Ζήτω οἱ Ἕλληνες! Θὰ τοὺς ἀκολουθήσωμε στὴν Κωνσταντινούπολη!»

Στὴν Ἀγγλικὴ Βουλή, ὁ Πάλμερστον, στὴ Γαλλικὴ οἱ Σατωμπριάν, Σαὶντ Ὀλὲρ καὶ ἄλλοι ἐκφωνοῦσαν θερμοὺς λόγους ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος. Στὴ Γερμανία ὁ Niebuhr καὶ ὁ Thiersch κινητοποιοῦν τὴν κοινὴ γνώμη. Ἔρανος ἀνοίγεται ὑπὲρ τοῦ Ἀγῶνος. Ὁ σοφὸς Γερμανὸς Βόσσιος προσφέρει ὅλη του τὴν περιουσία. Στὴν Ἐλβετία ὁ μέγας φιλέλλην Ι. Γ. Ἐϋνάρδος (ποὺ πολὺ δίκαια ὁ ἀγαπητὸς συνάδελφος Διοικητὴς τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης κ. Ἀγγελόπουλος ἐτίμησε πρὸ ἡμερῶν τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννησή του) σπεύδει νὰ ἐνισχύση οἰκονομικὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἀπευθύνει συγκινητικὴ ἔκκληση γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν ὁμήρων τοῦ Μεσολογγιοῦ. (Ὁ Αὐστριακὸς διπλωμάτης Πρόκες Ὄστεν, ἀργότερα Πρέσβυς στὴν Ἀθήνα, εἶδε μὲ τὰ μάτια του νὰ πουλιέται, δυό-χρόνια μετὰ τὴν Ἔξοδο, στὸ σκλαβοπάζαρο τῆς Νουβίας μιὰ ὡραία Μεσολογγίτισσα γιὰ τρία πουγγιά.)

Ὅπως ἦταν φυσικό, βαθύτερα, πονετικώτερα συγκινήθηκαν οἱ ἄνθρωποι τοῦ Πνεύματος καὶ τῆς Τέχνης. Θαρρεῖς κι ἀναπτύχθηκεν συναγωνισμός, ποιὸς θὰ γράψη πρῶτος καὶ καλύτερος τὸν ὕμνο τῆς ἀθανασίας τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ὁ Βίκτωρ Οὐγκὼ δημοσίευσε μακρὺ ποίημα. Ὁ Γκαῖτε ὁδηγεῖ τὸν Εὐφορίωνα τοῦ Φάουστ στὸ Μεσολόγγι, τὸν ὑψώνει σύμβολο τῆς Ἐλευθερίας, κατόπτρισμα τοῦ Βύρωνα, καὶ τοῦ ὑποβάλλει ὡραίους στίχους:

«Ὅλο ψηλότερα ν' ἀνεβαίνω!
Ὅλο πλατύτερα νὰ βλέπω!»

Τὸ ψηλότερο ἀνέβασμα καὶ τὸ πλατύτερο ὅραμα ἦταν γιὰ τὸ μεγαλύτερο πνεῦμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τὸ κλέος τοῦ Μεσολογγιοῦ!

Ὁ Μύλλερ, ὁ Βερανζέρος, πολλοὶ ἄλλοι ποιητὲς ἀφιερώνουν ὠδὲς τους στὸ Μεσολόγγι, στὴν Ἑλλάδα. Ὁ Ἑλληνολάτρης Βασιλεὺς τῆς Βαυαρίας Λουδοβίκος Α' (πατέρας τοῦ Βασιλέως Ὄθωνος) ψάλλοντας τὴ δόξα τοῦ Μεσολογγιοῦ, γράφει ἐμπνευσμένους, ὡραίους στίχους:

«Ἔνδοξον εἶχες τὴν τύχην, ὡς καμμία, πόλις ἄλλη
ποτὲ νίκη δὲν ὑπῆρξεν, ὡς ἡ πτῶσις σου, μεγάλη!
Ἡ πυρὰ τῶν ὑπονόμων ἀνυψώθη, ὡς φανὸς σου,
καὶ ἐφώτισε τὸ ὕψος τῆς ἀποθεώσεώς σου!
Τῶν ἐχθρῶν τὰ ὅπλα, ὄχί! Ὄχ' ἡ δύναμη οὐτ' ἐκεῖνα
ἀλλ' ἡ ἐρινὺς τοῦ Ἅδη σὲ κατέστρεψεν —ἡ πεῖνα!»

Καὶ συνεχίζει γιὰ νὰ καταλήξη χαρακτηριστικά:

«Ἔπεσες κ' ὑπὸ τὰ δύο συνετρίβη γόνατά σου
ὁ ἐχθρός σου καὶ τὸ μέγα ἔδειξες ἀνάστημά σου!
Ὁ δὲ γδοῦπος σου καθ' ὅλην ἀντηχήσας τὴν Ἑλλάδα
ὅλων ὤπλισε τὰς χεῖρας μὲ τοῦ Ἄρεως τὴν δάδα!»

Μεγάλοι καλλιτέχνες, σὰν τὸν Ντελακρουά, τὸν Δαυὶδ ντ’ Ἀνζέ, ἀπαθανατίζουν σὲ ζωγραφικοὺς πίνακες καὶ γλυπτὰ τὴ δόξα τοῦ Μεσολογγιοῦ.

Δὲν ξέρω ἂν ποτὲ ἄλλοτε ἀναστατώθηκεν τόσον ὡραῖα, τόσον ἀναφλεχτικά, τόσον ἀνθρωπιστικὰ ἡ Κοινὴ Γνώμη τῆς Εὐρώπης. Ἰδοὺ κάτω ἀπὸ ποιὰν ἠλεκτρισμένη ἀτμόσφαιρα ὁ δαυλὸς τοῦ Καψάλη ἔφτασε νὰ δώση τὸ σύνθημα «πῦρ!» στὸ Ναυαρῖνο!

Καὶ τὰ μὲν διαδραματισθέντα στὴν Εὐρώπη μᾶς ἦταν γνωστά. Ἐκεῖνο ποὺ μ' ἐντυπωσίασε τελευταῖα εἶναι ὅτι καὶ στὴν μακρινὴ Ἀμερική, ποὺ μόλις πρὸ 50 χρόνων εἶχεν ἀποκτήσει κ' ἐκείνη τὴν ἀνεξαρτησία της, ὁ πνευματικός της κόσμος εἶχε ἀνάφλεξη παρόμοια μὲ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ. Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν βράβευσε πρόσφατα φιλολογικὴ ἐργασία τῶν ἐκεῖ Ἑλλήνων καθηγητῶν κ.κ. Μαρίου Βύρωνος Ραΐζη καὶ Ἀλεξάνδρου Πάπας. Στὸ ἔργο τους ἀποκαλύπτεται ὅτι 132 Ἀμερικανοὶ ποιητὲς εἶχαν ὑμνήσει σύγκαιρα τότε τὸν ἱερὸν ἀγῶνα τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνεξαρτησίας. Ἰδιαίτερα ἕνας ἀνώνυμος καὶ ἄλλος μὲ τὸ ψευδώνυμο «Ἶρις» ὕμνησαν τὸ Μεσολόγγι μὲ τὰ ποιήματά τους. Καὶ προβλέπανε συνέχιση καὶ νικηφόρα ἔκβαση τῆς Ἐθνεγερσίας μας.

Ἂς ἐγγράψουμε στὸ Πάνθεον τῶν Φιλελλήνων Πνευματικῶν Συμπαραστατῶν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας καὶ τοὺς Ἀμερικανοὺς Ποιητές. Ἂς εἴμαστε ὑπερήφανοι! Μπορεῖ οἱ ἐπίσημοι Ἰσχυροὶ νὰ μᾶς ἀδίκησαν πολλὲς φορές, ἀλλὰ οἱ λαοὶ πάντα στάθηκαν στὸ πλευρό μας. Καὶ οἱ λαοὶ εἶναι ποὺ λογαριάζονται. Οἱ λαοὶ εἶναι ποὺ ἐπιβάλλουν στὸ τέλος τὸ νόμο τοῦ Δικαίου. Οἱ λαοὶ πείθουν τελικὰ τὴν Ἱστορία κι ὄχι οἱ Καγκελλάριοι...

Ἂς εὐχηθοῦμε νὰ ἀναβλύση καὶ «σήμερα ἀπὸ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῶν Λαῶν ἡ δύναμις ἐκείνη ποὺ θὰ μᾶς συμπαρασταθῆ καὶ θὰ συνυπερασπισθῆ τὰ δίκαιά μας. Ἡ μαρτυρικὴ Κύπρος ὑφίσταται σήμερα τὰ ἴδια φρικτὰ πάθη τοῦ Μεσολογγιοῦ. Ὁ Σταυρὸς τοῦ μαρτυρίου της ὑψώνεται περίβλεπτος καὶ συγκινητικὸς μέσα σ' ὅλον τὸν παγκόσμιο χῶρο. Ἂς εὐχηθοῦμε νὰ παραμείνη καρτερόψυχη καὶ ἄκαμπτη, ὅπως τὸ Μεσολόγγι. Κι ἐμεῖς ὅλοι στὸ πλευρὸ της ἀποφασιστικοί, ἀνένδοτοι, ἐνθουσιώδεις. Ἂς εὐχηθοῦμε τοὺς ἐθνικοὺς καρποὺς ποὺ εἶχεν ἀποδώσει ἡ θυσία τοῦ Μεσολογγιοῦ, νὰ τοὺς ἀποδώσουν καὶ οἱ θυσίες τῆς Κύπρου.

Ἀλλὰ ποιὰ ἐσωτερικὴ ἀπόκρυφη δύναμη δημιούργησε τὸ ἀθάνατο Μεσολόγγι; Τὸ ἐτόνισα καὶ προηγούμενα: Ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους! Ὁ ἀείζωος καὶ παντοδύναμος αὐτὸς πυρήνας, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ βαθὺ θεμέλιο καὶ τὸ ὑψηλὸ μαζὶ ἀέτωμα τῆς φυλετικῆς μας δομῆς καὶ τῆς δημιουργικῆς μας ζωτικότητας!

Ἐφ' ὅσον ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους διατηρεῖ, μὲ τὸν ἀνεξάντλητο τονωτικὸ χυμὸ τῶν μεγάλων μας παραδόσεων, τὴ ζωντάνια της καὶ τὴ δυναμικότητά της, ἀσφαλισμένες θὰ εἶναι, ἐγγυημένες θὰ εἶναι στὰ χέρια τῆς Εἱμαρμένης οἱ τύχες τῆς Ἑλλάδος.

Αὐτὴ τὴ μεγάλη μας ἐθνικὴ κληρονομιά, τὴν Ψυχὴ τοῦ Γένους, ἔχομε ὅλοι χρέος ἱερὸ ὅπως τὴν παραλάβαμε, πανίσχυρη καὶ θεόπνευστη ἀπὸ τοὺς Προπάτορες, τέτοια νὰ τὴν παραδώσουμε καὶ στοὺς ἀπογόνους μας. Ὅσο ἡ Ψυχὴ τοῦ Γένους παραμένει ἁγνή, αὐθεντική, ἀβεβήλωτη κι ἀμόλυντη, ἂς εἴμαστε βέβαιοι ὅτι σὲ κάθε κρίσιμη περίσταση θὰ ἀξιωθοῦμε νὰ δημιουργήσουμε καινούργια Μεσολόγγια!

Ἂν τὸ θέλομε καὶ τὸ πιστεύομε, δὲν θὰ ἀρνηθῆ ποτὲ οὔτε τὴν πυρίτιδα τοῦ 'Ανεμόμυλου, οὔτε τὸν δαυλὸ τοῦ Καψάλη, δὲ θὰ μᾶς ἀρνηθῆ ποτὲ τὸ θεοχάριστο ἠθικό του ἔναυσμα τὸ ἀθάνατο Μεσολόγγι!

Τα όπλα της Επανάστασης

Lord Byron in Arnaout Dress (1835). Thomas Phillips. Oil on canvas, (64 x 77 cm). National Portrait Gallery (London, United Kingdom)

 

Μορφές από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 σε παιγνιόχαρτα κατασκευσμένα στην Ουγγαρία το 1829.Εθνικό Ιστορικό Μουσείο - National Historical Museum

 

κλεφτης

Τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν από τους Έλληνες κατά την έναρξη και τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 εναντίον του οθωμανικού κράτους βρίσκονται σήμερα στις προθήκες μουσείων και σε ιδιωτικές συλλογές.


 Η σχέση των πολεμιστών του '21 με το όπλο τους ήταν προσωπική, ενώ για το χειρισμό τους χρειαζόταν εκπαίδευση.
 Ήταν όπλα πρωτόγονα με τα σημερινά δεδομένα, αλλά φονικά αν ήξερες να τα κατευθύνεις σωστά πάνω στον εχθρό.

Ο Όρκος στην Αγία Λαύρα (1851)'' του Θεόδωρου Βρυζάκη (1814-1878), Ελαιογραφία, 1,25x1 μ. (8970)

 Το εντυπωσιακό είναι ότι χρησιμοποιήθηκαν πολύτιμα υλικά για τον στολισμό τους, όπως φίλντισι, ασήμι, χρυσός, πολύτιμες πέτρες, μαργαριτάρια, ανάλογα με τη θέση που είχε ο κάτοχός τους.
Τα κυριότερα εργαστήρια παραγωγής όπλων και πυρίτιδας βρίσκονταν στη Δημητσάνα, στο Μαυρίλο καθώς και σε περιοχές της Ηπείρου και των Αγράφων.
 Με την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων άρχισε ροή όπλων από τη δυτική Ευρώπη με σύγχρονα μοντέλα από τη Γαλλία, τη Ρωσία, την Ιταλία και το Βέλγιο.

Από τα χαρακτηριστικά όπλα ήταν η Πιστόλα, πρόγονος του πιστολιού.
 Ήταν κοντόκανο σε μονόκαννο ή δίκαννο εκδοχή.

Ένα Ελληνόπουλο (1829-30) του Alexandre M. Colin (1798-1873) Ελαιογραφία, 0,44x0,38 μ. Δωρεά Θεόδωρου Ι. Καράλλη

Το διασημότερο μέχρι σήμερα είναι φυσικά το καριοφίλι,

το κύριο τουφέκι του Αγώνα. Είχε μακριά κάννη και ήταν εμπροσθογεμές. Η πυροδότηση γινόταν με πυριτόλιθο. Το κοντάκιο ήταν ξύλινο με ελάσματα μπρούντζου, πάνω στα οποία υπήρχαν εγχάρακτα σχέδια για το στολισμό του.

 Η ονομασία του προέρχεται από το ιταλικό εργοστάσιο Carlo E. Figli. Κατασκευαζόταν στη Δημητσάνα και στη Νάουσα.

Ένα άλλο όπλο ήταν το Τρομπόνι, χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τους ναυτικούς. Ήταν κοντόκαννο με πλατιά κάννη και έπαιρνε πολλά σφαιρίδια μαζί. Και αυτό χρησιμοποιούσε πυριτόλιθο για την ανάφλεξη.

Οι Παλάσκες ήταν για την αποθήκευση των πολεμοφοδίων και οι πολεμιστές τις φορούσαν γύρω από τη μέση τους. Είχαν μικρή θήκη για τις τσακμακόπετρες.

Ασημένια περίτεχνη ηπειρώτικη παλάσκα με φυτικά θέματα, διακοσμημένη με την τεχνική Σαβάτ. Αρχές 19ου αιώνα.

Το Σελάχι, ήταν δερμάτινη ζώνη που χωρούσε δύο - τρεις πιστόλες, μαχαίρι και την φορούσαν κυρίως οι οπλαρχηγοί.

Το Μεδουλάρι, ήταν ένα μικρό μεταλλικό δοχείο με λίπος για τη συντήρηση των όπλων. Στερεωνόταν στο ζωνάρι στην αριστερή πλευρά ή και στο Σελάχι.

μεδουλάρι

Η Σπάθη, ήταν κυρτή, ανατολικού τύπου και φοριόταν στη μέση ή στον ώμο με λεπτά κορδόνια.
 Η κόψη της είναι κοίλη ενώ πλησιάζοντας προς τη μύτη γίνεται κυρτή.
 Η λαβή ήταν κυρίως από δύο κομμάτια ξύλου, για την ένωση των οποίων χρησιμοποιείται ατσάλινο έλασμα με εγχάρακτα σχέδια.

Το Γιαταγάνι, ήταν πλατιά, καμπυλωτή σπάθα, κύριο όπλο του Οθωμανικού και Αιγυπτιακού στρατού.
Στην πορεία υιοθετήθηκε και από τους Έλληνες.Το γιαταγάνι είναι ένα είδος μεγάλης μαχαίρας μισού μέτρου απο ατσάλι, χωρίς φυλακτήρα στη λαβή, τουρκικής προέλευσης. Η λεπίδα του σχηματίζει κοίλη καμπύλη στο μέσο και κυρτή στην αιχμή. Είναι πλατιά και καμπυλωτή προς το μέρος της αιχμής. Το γιαταγάνι κρεμόταν απο το σελάχι. Ήταν απο το πιο γερά και ανθεκτικά όπλα. Το γιαταγάνι είχε λαβή αργυροσκαλισμένη και το θηκάρι του ήταν στολισμένο με γοργόνες και άγρια πουλιά.

γιαταγανι τυπου Τ

συρματερο γιαταγανι

μεταλικο γιαταγανι 

 

 

Ή δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου και η ηρωική έξοδος (10 Απριλίου 1826)

 

Η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου άρχισε στις 15 Απριλίου 1825. Ενώ ακόμη ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ πασάς με τον στόλο του έπλεε προς την Μεσσηνία για να αποβιβάσει στρατεύματα για να πλήξει τον επαναστατημένο Μοριά, τα τουρκικά στρατεύματα της Στερεάς υπό τον πασά της Ρούμελης Μεχμέτ Ρεσήτ, τον επονομαζόμενο Κιουταχή, με 30.000 άνδρες στρατοπέδευαν έξω από το Μεσολόγγι, ενώ ο τουρκικός στόλος υπό τους Χοσρέφ και Γιουσούφ πασάδες απέκλειε την λιμνοθάλασσα. Η δύναμη των υπερασπιστών του Μεσολογγίου ανερχόταν μόλις σε 4.000 ενώ στην πόλη είχαν συγκεντρωθεί και 8.000 άμαχοι.

Οι Τούρκοι στρατοπέδευσαν έξω από το Μεσολόγγι και έσκαψαν τάφρο για την ασφάλεια του στρατοπέδου τους. Ο Κιουταχής φρόντισε να εξασφαλίσει την θέση του από πιθανή απειλή. Με το ιππικό ήλεγχε το Βραχώρι και τη γύρω περιοχή, ενώ επίσης τοποθέτησε φρουρές στα περάσματα του Μακρυνόρους. Από τις 20 Απριλίου οι Τούρκοι άρχισαν να σκάβουν τις νύχτες χαρακώματα παράλληλα προς τα οχυρώματα της πόλης πλησιάζοντας όλο και περισσότερο τις θέσεις των Μεσολογγιτών, και παράλληλα φρόντιζε με συνεχείς κανονιοβολισμούς να καταπονεί τις αμυντικές θέσεις των Ελλήνων. Αλλά και οι πολιορκημένοι φρόντιζαν να σκάβουν πίσω από το εξωτερικό περιτείχισμα εσωτερικές τάφρους και χαρακώματα, ενώ κατά διαστήματα επιχειρούσαν αιφνίδιες επιδρομές στις τουρκικές θέσεις προξενώντας στον εχθρό σύγχυση και πολλές απώλειες. Παράλληλα, ο Καραϊσκάκης και ο Κίτσος Τζαβέλας με 3.000 άνδρες στρατοπέδευσαν στην Δυτική Στερεά, κοντά στο αποκλεισμένο Μεσολόγγι. Η είδηση αυτή ενθάρρυνε τους πολιορκημένους. Η προσπάθεια του ελληνικού στόλου να σπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό από θαλάσσης (υπήρχαν 40 τούρκικα πλοία και 36 κανονιοφόροι που έπλεαν στην λιμνοθάλασσα με σκοπό να αποκόψουν την επικοινωνία του Βασιλαδίου με το Μεσολόγγι) πέτυχε και έτσι επτά υδραίϊκα πλοία αποβίβασαν στο Μεσολόγγι τρόφιμα και πολεμοφόδια.

Το σχέδιο του Κιουταχή ήταν να γεμίσει σε τέσσερα σημεία τις τάφρους του ελληνικού περιτειχίσματος και να εξαπολύσει γενική επίθεση. Οι Έλληνες  από κάποιους Τούρκους αιχμαλώτους που είχαν συλλάβει στις συνήθεις νυχτερινές εξόδους επιδρομές που έκαναν, πληροφορήθηκαν τα σχέδια του Κιουταχή. Οι Τούρκοι μέσα στον Ιούλιο επανειλημμένως έπληξαν τους προμαχώνες του Μπότσαρη, Τερρίμπιλε, Μακρή και Νόρμαν, ισοπεδώνοντας τους και προκαλώντας σοβαρά ρήγματα στο περιτείχισμα της πόλης και μεγάλες απώλειες στους υπερασπιστές της. Ωστόσο, οι Έλληνες στις συνεχείς προτάσεις του Κιουταχή για παράδοση της πόλης με όρους απήντησαν αρνητικά λέγοντας χαρακτηριστικά ότι ''τα κλειδιά του Μεσολογγίου είναι στις μπούκες των κανονιών μας κρεμασμένα'' (σε μία σύγχρονη εκδοχή και παράφραση του ''Μολών λαβέ'' του Λεωνίδα και των αρχαίων Σπαρτιατών).

η πολιορκία του Μεσολογγίου

Το ξημέρωμα της 21^ης Ιουλίου οι Τούρκοι ανατίναξαν τον προμαχώνα Τερρίμπιλε και εξαπέλυσαν γενική έφοδο με 24.000 άνδρες, ενώ ο τουρκικός στόλος βομβάρδιζε τις ελληνικές θέσεις. Οι Έλληνες που από την νύχτα παρακολουθούσαν τις τουρκικές προετοιμασίες ήσαν έτοιμοι. Στο πρώτο κύμα της τουρκικής επιθέσεως οπισθοχώρησαν στους εσωτερικούς προμαχώνες (εσωτερική αμυντική γραμμή) και οι Τούρκοι κατόρθωσαν να περάσουν την πρώτη τάφρο . Ωστόσο, το πρώτο αυτό απεκρούσθη επιτυχώς όπως και το δεύτερο κύμα επιθέσεως αφήνοντας οι Τούρκοι μετά από σκληρή μάχη δυόμισι ωρών 1.500 νεκρούς και τραυματίες στο πεδίο ενώ οι ελληνικές απώλειες ήσαν μικρές. Παράλληλα, μήνυμα του Καραΐσκάκη προς τους πολιορκημένους και η αποκατάσταση επικοινωνίας των Μεσολογγιτών με τον θρυλικό οπλαρχηγό που πλησίαζε με τον στρατό του αναπτέρωσε τις ελπίδες των πολιορκημένων.

Παρά ταύτα, οι δυσκολίες στην πόλη αυξάνονταν και τα τρόφιμα άρχισαν να λιγοστεύουν. Στις 23 Ιουλίου ο ελληνικός στόλος εισήλθε στην λιμνοθάλασσα, καταναυμάχησε τα τουρκικά πλοία και αποβίβασε τροφές και πολεμοφόδια στο Βασιλάδι. Στις 25 Ιουλίου τα ελληνικά πλοία επέστρεψαν και κατάφεραν να νικήσουν τα εχθρικά πλοιάρια που έπλεαν στην λιμνοθάλασσα αποκαθιστώντας την επικοινωνία του  Βασιλαδίου με το Μεσολόγγι. Παράλληλα, την ίδια βραδιά οι Μεσολογγίτες σε συνεννόηση με τον Καραϊσκάκη επεχείρησαν συντονισμένη έξοδο ενώ οι Καραϊσκάκης, Κ.Τζαβέλας και Χρ. Φωτομάρας απ' έξω με 400 άνδρες διέσπασαν τις τουρκικές γραμμές. Ωστόσο το σχέδιο να εκμηδενίσουν τις δυνάμεις του Κιουταχή απέτυχε εμπρός στις υπέρτερες δυνάμεις του εχθρού. Η όλη επιχείρηση απέτυχε, προξένησε όμως μεγάλες απώλειες στον εχθρό, 2.000 περίπου νεκρούς και τραυματίες. Οι συνεχείς

αποτυχίες των Τούρκων, οι μεγάλες απώλειες, οι παρενοχλήσεις από τον Καραϊσκάκη και η έλλειψη εφοδίων είχαν κάμψει το ηθικό των Τούρκων, όχι όμως και την θέληση του Κιουταχή. Ο αγώνας τώρα επικεντρωνόταν σε αψιμαχίες στα χαρακώματα και τους προμαχώνες και στο σκάψιμο υπόγειων αντιχαρακωμάτων (''λαγουμιών'') από τους Έλληνες που ανατίναζαν έτσι τα τουρκικά χαρακώματα. Την επιτυχή αυτή μέθοδο εφάρμοζαν ο μηχανικός Κοκκίνης  και οι περίφημοι ''λαγουμιτζήδες'' Παν. Σωτηρόπουλος και Κώστας Χαρμοβίτης ή ''λαγουμιτζής''.

Το ηθικό των πολιορκημένων , παρά τις δυσκολίες, ήταν υψηλό, και το πάθος τους να αγωνισθούν ακατάβλητο. Ιδού πως περιγράφει την κατάσταση ο Κασομούλης στα απομνημονεύματά του: ''η φρουρά είχε συνηθίσει να βαστά το τσαπί, το φκυάρι και το ντουφέκι εις το χέρι…να τρέχη από τον πόλεμον εις την εργασίαν, και από την εργασίαν εις τον πόλεμον…Αξιωματικοί στρατιώται αμίμητοι διά την καρτερίαν, αμίμητοι διά την αφοβίαν, διά την κακοπάθειαν και κόπους, αμίμητοι διά την ομόνοιάν των τότες…ημπορούσες να τους παρομοιάσης με τα πλέον άγρια ζώα, τα πλέον τρομερά και σκληρά την ώραν του πολέμου με τους εχθρούς, και αγγέλους αναμεταξύ των. Τον πληγωμένον τον έπαιρναν αμέσως πέντε-δέκα σύντροφοί του, τον συνόδευαν χαιρόμενοι…Πνιγμένοι αξιωματικοί και στρατιώται, εις τον καπνόν και εις τον κονιορτόν, εις τον ιδρώτα, και από την πυρίτιδα αλειμμένοι το πρόσωπον και χείρας, με βραχνιασμέναις φωναίς, μόλις εγνώριζες τον φίλον σου και τον διέκρινες εις τον πόλεμον…όλοι οι στρατιώται εφαίνοντο να γυρίζουν μέσα ατρόμητοι, ωσάν λέοντες κλεισμένοι, οι οποίοι ζητούν να ορμήσουν, να ξεσχίσουν, να απολέσουν. Όλοι ζητούσαν εξόδους, και ένας να έκαμνεν κίνημα έκτακτον, ήτον ικανός να κινήση όλους από άμιλλαν, και να γίνουν θαύματα''. Οι περισσότεροι Έλληνες έπασχαν από δυσεντερία, αλλά είχαν την προσοχή τους μόνον στην υπεράσπιση του φρουρίου αδιαφορώντας για τον εαυτό τους.

Στους επόμενους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο ο συνεχής βομβαρδισμός είχε γκρεμίσει τους περισσότερους ελληνικούς προμαχώνες αλλά η αντίσταση εξακολουθούσε. Μάλιστα, στις 7 Αυγούστου έφθασαν στο Μεσολόγγι ενισχύσεις, 1.200 άνδρες με τους Κ.Τζαβέλα, Χρ. Φωτομάρα και Γεωργάκη Βαλτινό, και μικρότερες ενισχύσεις τον μήνα Σεπτέμβριο. Αντιθέτως, στο εχθρικό στρατόπεδο η έλλειψη τροφίμων και οι συνεχείς βροχοπτώσεις είχαν πλήξει το ηθικό των Τούρκων, και ουσιαστικά τους είχαν αδρανοποιήσει. Ο πολιορκητικός κλοιός είχε χαλαρώσει και έτσι στις 26

Οκτωβρίου ο Καραϊσκάκης εισήλθε στο Μεσολόγγι, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. Ο Καραϊσκάκης σε συνεννόηση με τον Δημ. Μακρή αποφάσισαν να κάνουν συντονισμένες επιθέσεις και να διασπάσουν τις εχθρικές γραμμές. Θα υπήρχε η δυνατότητα οι Έλληνες να διασκορπίσουν τον στρατό του Κιουταχή εάν οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Στερεάς με τον Κ.Μπότσαρη συντόνιζαν την δράση τους με τον Καραϊσκάκη. Όμως κάποιες διχογνωμίες και έλλειχη συντονισμού οδήγησαν τους Έλληνες σε αδράνεια και αναμονή. Αλλά και ο Κιουταχής τηρούσε στάση αναμονής περιμένοντας να φθάσουν ο Ιμπραήμ και οι Αιγύπτιοι από την Πελοπόννησο.

Οι πολιορκημένοι εκμεταλλεύθηκαν το διάστημα αυτό για να επισκευάσουν τα οχυρώματα, να ξανανοίξουν τις τάφρους και να φτιάξουν τους προμαχώνες. Ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ εμψύχωνε και παρακινούσε τον λαό και τους στρατιώτες στα οχυρωματικά έργα. Όλοι βοηθούσαν στις εργασίες. Τότε οχυρώθηκαν τα νησάκια Κλείσοβα και Ανεμόμυλος. Από τις 12 Δεκεμβρίου η πολιορκία έμπαινε σε νέα φάση με την άφιξη του αιγυπτιακού στρατού και στόλου. Η πολιορκία έβαινε στον έννατο μήνα και οι πολιορκημένοι ήσαν καταπονημένοι από τις μάχες και την έλλειψη τροφίμων. Παρά ταύτα η μαχητικότητά και η αποφασιστικότητα να πολεμήσουν και είτε να νικήσουν είτε να θυσιασθούν μαχόμενοι έδειχνε το πνεύμα ηρωισμού και αυτοθυσίας που διέκρινε τους υπερασπιστές της πόλης, αυτούς τους ελεύθερους πολιορκημένους που παρά τον εχθρικό κλοιό παρέμενα ελεύθεροι και αδούλωτοι στο φρόνημα. Οι πολεμιστές είχαν γίνει σκιά του εαυτού τους, και η πόλη είχε γίνει ερείπια από τους συνεχείς βομβαρδισμούς. Τρόφιμα δεν υπήρχαν, σπίτια ελάχιστα παρέμειναν όρθια και από τα χαλάσματα έπαιρναν υλικό για να ενισχύσουν τις οχυρώσεις.

 

 

Ο ίδιος ο Ιμπραήμ έφθασε στο Μεσολόγγι στις 26 Δεκεμβρίου και με υπεροπτικό και αλαζονικό ύφος περιγέλασε τον Κιουταχή γιατί για εννέα μήνες δεν είχε κατορθώσει να καταλάβει αυτόν τον ''φράχτη'' (υποννοώντας την ελλειπή οχύρωση του Μεσολογγίου) ενώ ο ίδιος με τους 10.000 Αιγυπτίους του θα το κατόρθωσε μέσα σε 15 ημέρες. Ο Κιουταχής άφησε την πρωτοβουλία των κινήσεων στον Ιμπραήμ. Ενώ οι Αιγύπτιοι είχαν επιδοθεί σε συνεχή βομβαρδισμό, στις αρχές Ιανουαρίου 1826 ο Αθαν. Κουτσονίκας με 600 άνδρες ενίσχυσαν την φρουρά του Μεσολογγίου ενώ και 25 ελληνικά πλοία υπό τον ναύαρχο Μιαούλη έσπασαν τον ναυτικό κλοιό και αποβίβασαν τρόφιμα και εφόδια στο Βασιλάδι και το Μεσολόγγι. Ωστόσο, καθώς ο Μιαούλης αντιμετώπιζε ελλείψεις σε τρόφιμα και χρήματα αναγκάσθηκε στο τέλος Ιανουαρίου να αναχωρήσει.

Στο Ναύπλιο, έδρα της ελληνικής κυβερνήσεως, ο πληρεξούσιος του Μεσολογγίου Σπυρ.Τρικούπης και απεσταλμένοι από τους αγωνιστές της πόλης παρουσίασαν την τραγική κατάσταση και την επείγουσα ανάγκη να ενισχυθεί η πόλη με χρήματα και τρόφιμα. Διετάχθη η διενέργεια εκτάκτου εράνου για την συγκέντρωση χρημάτων ώστε να μπορέσει ο ελληνικός στόλος να εξοπλισθεί και να πλεύσει στο Μεσολόγγι με τα απαραίτητα εφόδια. Σημειώθηκαν όμως δυσκολίες και καθυστερήσεις στην συγκέντρωση των χρημάτων , και όταν είχε μαζευτεί το απαιτούμενο ποσό, τα ελληνικά πλοία ήσαν έτοιμα μόλις στα μέσα Μαρτίου να αποπλεύσουν. Ήταν όμως αργά, καθώς ο ναυτικός αποκλεισμός του Μεσολογγίου είχε γίνει ασφυκτικός και η πόλη ζούσε τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας. Παράλληλα με την ελληνική κυβέρνηση κινητοποιήθηκαν για την συγκέντρωση χρημάτων και οι Έλληνες του εξωτερικού και οι φιλελληνικοί κύκλοι της Ευρώπης. Υπό τις συνεχείς εκκλήσεις του μητροπολίτου Ιγνατίου Ουγγροβλαχίας , του Καποδίστρια και του Ελβετού φιλέλληνος Εϋνάρδου συγκεντρώθηκε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, που δεν πρόφθασε να φθάσει στο Μεσολόγγι, γιατί η πόλη είχε ήδη καταληφθεί από τους Τούρκους.

Οι Αιγύπτιοι με τα κανόνια τους και υπό την καθοδήγηση Γάλλων αξιωματικών του πυροβολικού είχαν προκαλέσει με συνεχείς βομβαρδισμούς ρήγματα στους προμαχώνες της πολύς και πολλά θύματα ιδίως μεταξύ των αμάχων. Όλος ο Φεβρουάριος κύλησε με σκληρές μάχες σώμα με σώμα, ενώ ο Ιμπραήμ συνέχισε να ανοίγει χαρακώματα και προμαχώνες σφίγγοντας περισσότερο τον κλοίο της πολιορκίας. Στις 25 Φεβρουαρίου οι Αιγύπτιοι κατέλαβαν το Βασιλάδι και τρεις μέρες αργότερα τα άλλα δύο νησάκια, τον Ντολμά και τον Πόρο, που αποτελούσαν το προπύργιο της άμυνας του Μεσολογγίου από την πλευρά της λιμνοθάλασσας. Τα νησάκια κυριεύθηκαν παρά την ηρωική αντίσταση της φρουράς τους (350 άνδρες) που σχεδόν όλοι σκοτώθηκαν, μαζί με τον αρχηγό τους, στρατηγό Γ. Λιακατά. Αμέσως έπεσε και το Αιτωλικό στα χέρια των εχθρών αφαιρώντας από τους πολιορκημένους το προγεφύρωμα της χερσαίας τους άμυνας. Τώρα, η μόνη ελπίδα για την πόλη θα ήταν η άφιξη του ελληνικού στόλου η οποία καθυστερούσε για τους λόγους που προαναφέραμε (έλλειψη χρημάτων, δυσκολία εξοπλισμού των πλοίων).

Οι εχθροί επανήλθαν με προτάσεις παράδοσης υπό όρους του Μεσολογγίου, τις οποίες οι πολιορκημένοι απέρριψαν. Στις 25 Μαρτίου ο Κιουταχής επεχείρησε να καταλάβει το νησάκι της Κλείσοβας, που το υπεράσπιζαν μόνον 130 άνδρες υπό τον Παν. Σωτηρόπουλο. Μικρός στολίσκος από εχθρικά πλοία απέκλεισαν την Κλείσοβα, και απεβίβασαν στρατό. Τις συνεχείς επιθέσεις που διηύθυνε ο ίδιος ο Κιουταχής απέκρουσαν με επιτυχία οι λιγοστοί Έλληνες. Στην μάχη μπήκε και ο

Κίτσος Τζαβέλας

Αιγύπτιος Χουσεϊν μπέης. Η μάχη συνεχίσθηκε μέχρι που σκοτείνιασε. Ο θάνατος του Χουσεϊν στην μάχη αποθάρρυνε τους Αιγυπτίους που υποχώρησαν. Τότε οι άνδρες του Κίτσου Τζαβέλα με πλοιάρια από το Μεσολόγγι όρμησαν και κατεδίωξαν τον εχθρό που έφυγε αφήνοντας  1.200 νεκρούς. Η λιμνοθάλασσα γέμισε από πτώματα Αιγυπτίων και Τουρκαλβανών.

Παρά την ηρωική τους αντίσταση, τα περιθώρια και οι αντοχές των πολιορκημένων είχαν λιγοστεύσει. Την 1^η Απριλίου 1826 ενημερώθηκαν ότι ο ελληνικός στόλος με τις ενισχύσεις θα έφθανε μετά από12 ημέρες. Ωστόσο τα λίγα πλοία του Μιαούλη απέτυχαν παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες να διασπάσουν τον τουρκοαιγυπτιακό ναυτικό αποκλεισμό και να ανεφοδιάσουν τους Μεσολογγίτες. Δεν υπήρχαν πλέον άλλα χρονικά περιθώρια. Ήδη από τα μέσα Φεβρουαρίου η κατάσταση μέσα στην πόλη ήταν τραγική. Πολλοί από την έλλειψη τροφίμων άρχισαν να σφάζουν άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια και κατόπιν σκύλους, γάτες και ποντικούς για να τραφούν. Και όταν τελείωσαν και αυτά άρχισαν να τρώνε αρμυρίκια, πικρά χόρτα που φύτρωναν στην λιμνοθάλασσα. Επόμενο ήταν ο υποσιτισμός και οι ασθένειες να προκαλούν πολλούς θανάτους και να αποδυναμώνουν τους μαχητές. Την τραγική κατάσταση της πόλης φανερώνουν ανάγλυφα οι ακόλουθες γραπτές μαρτυρίες.

Γράφει ο διευθυντής των ''Ελληνικών Χρονικών'', τα τυπογραφεία των οποίων είχαν καταστραφεί στον βομβαρδισμό της 21^ης Φεβρουαρίου, Ι. Μάγερ σε επιστολή του λίγο πριν την έξοδο: ''Καταντήσαμεν εις τοιαύτην ανάγκην ώστε να τρεφόμεθα από τα πλέον ακάθαρτα ζώα. Υποφέρομεν φρικτά από πείναν και δίψαν. Προσεβλήθημεν από διαφόρους ασθενείας. 1.740 από τους αδελφούς μας έχουν ήδη αποθάνει. Περισσότεραι από 100.000 βόμβαι ριφθείσαι από τον εχθρόν, κατέστρεαψν τους προμαχώνας και τα οικήματά μας. Το ψύχος μας βασανίζει λόγω της παντελούς ελλείψεως ξύλων. Με όλας τας στερήσεις ταύτας είναι αξιοθαύμαστον θέαμα να βλέπη κανείς το θάρρος  και το υψηλόν φρόνημα της φρουράς μας. Εις ολίγας ημέρας όλοι αυτοί οι γενναίοι θα είναι σκιαί μόνον αγγέλων, μάρτυρες ενώπιον του θρόνου του Θεού, της αδιαφορίας του χριστιανικού κόσμου δι' υπόθεσι, ήτις ήτο ιδική του. Εξ ονόματος όλων των ανδρείων μας σας αναγγέλλω την ενώπιον του Θεού μεθ' όρκου ληφθείσαν απόφασίν μας να υπερασπίσωμεν σπιθαμήν προς σπιθαμήν το έδαφος του Μεσολογγίου και να συνταφιασθώμεν υπό τα ερείπια της πόλεως, παρά να ακούσωμεν πρότασίν τινα περί παραδόσεως. Ζώμεν τας τελευταίας μας στιγμάς. Η ιστορία θέλει μας διακιώσει και οι μεταγενέστεροι θα θρηνήσουν την συμφοράν μας. Εμέ καθιστά υπερήφανον η σκέψις ότι το αίμα ενός Ελβετού, ενός απογόνου του Γουλιέλμου Τέλλου, μέλλει να συμμιχθή με το αίμα των ηρώων της Ελλάδος''.

Ο Ν. Κασομούλης, παρών στις τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου, γράφει στα ''Ενθυμήματα Στρατιωτικά'': ''Από τα μέσα Φεβρουαρίου 1826 άρχισαν πολλαίς φαμελλιαίς να υστερούνται το ψωμί. Μία Μεσολογγίτισσα, ήτις περιέθαλπεν ασθενή και τον αυτάδελφόν μου Μήτρον, ετελείωσεν την θροφή της, και μυστικά, μαζύ με δύο φαμελλιαίς Μεσολογγίτικες, έσφαξαν ένα γαϊδουράκι, πωλάρι που το έφαγαν. Ταις ηύρα οπού έτρωγαν, ερώτησα που ηύραν το κρέας, και τρόμαξεν η ψυχή μου όταν ήκουσα ότι ήτο γαϊδούρι. Μία συντροφιά στρατιωτών Κραβαριτών είχεν έναν σκύλον και, κρυφά και αυτοί, τον έσφαξαν και τον μαγείρευσαν. Εμαθεύθη και τούτο. Ημέραν παρ' ημέραν αυξάνουσα η πείνα, έπεσεν και η πρόληψις και όλα του να τρώγουν ακάθαρτα, και άρχισαν αναφανδόν πλέον να σφάζουν άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια και ακόμη να τα πωλούν μία λίρα την οκά οι ιδιοκτήται των, και που να προφθάσουν; Τρεις ημέραις απέρασαν και ετελείωσαν και αυτά τα ζώα…

Ο συνεργάτης του Γ. Μεσθενέα τυπογράφου καθήμενος εις την οικίαν μας έσφαξεν και έφαγεν μίαν γάταν, και έβελεν τον ψυχογυιόν του Στουρνάρη και εσκότωσεν άλλη μίαν. Τούτος υπέμνησεν εις τους άλλους να πράξουν, και εις ολίγαις ημέραις γάτα δεν έμεινεν…Αρχίσαμεν, περί τας 15 Μαρτίου, ταις πικραλήθραις, χορτάρι της θαλάσσης. Το εβράζαμεν πέντε φοραίς έως ότου έβγαινεν η πικράδα, και

Δημήτριος Μακρής

το ετρώγαμε με ξείδι και λάδι ωσάν σαλάτα, αλλά και με ζουμί από καβούρους ανακατωμένον και τούτο. Εδόθησαν και εις τους ποντικούς, πλην ήταν ευτυχής όστις εδύνατο να πιάση έναν. Βατράχους δεν είχαμε κατά δυστυχίαν. Από την έλλειψιν της θροφής αύξαναν αι ασθένειαι, πονόστομος και αρθρίτις''.

Οι πολιορκημένοι απελπισμένοι από την κατάσταση, συγκεντρώθηκαν όλοι οι αρχηγοί της φρουράς στις 6 Απριλίου 1826 σε σύσκεψη υπό την προεδρία του επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ στην πλατεία της Αγίας Παρασκευής, και ομοφώνως απεφάσισαν να επιχειρήσουν την ηρωική έξοδο την νύκτα της 10ης Απριλίου προς την 11^η, Κυριακή των Βαϊων. Έστειλαν αγγελιοφόρους στον Καραϊσκάκη να τον ειδοποιήσουν να βρίσκεται την νύκτα του Λαζάρου προς Κυριακή των Βαϊων στην μονή του Αγίου Συμεώνος για να τους ενισχύσει κατά την έξοδο με τον στρατό του. Αποφασίσθηκε μυστικά και συντονισμένα να οργανωθεί η έξοδος των πολιορκημένων σε τρία σώματα, τα δύο πρώτα με τους μαχητές υπό τον Δημ. Μακρή ,Κίτσο Τζαβέλα και τον Νότη Μπότσαρη, και το τρίτο με τους Μεσολογγίτες, τα γυναικόπαιδα και τους αμάχους, συνοδευόμενο από 200 στρατιώτες υπό τον Ραζηκότσικα και τον Μήτρο Δεληγιώργη. Σημείο συναντήσεως ορίσθηκε η μονή του Αγίου Συμεώνος. Όσο για τους 600 τραυματίες και ασθενείς στρατιώτες και όσους από τους αμάχους δεν μπορούσαν να μετακινηθούν,αποφασίσθηκε να μείνουν πίσω, οχυρωμένοι στα σπίτια και την πυριτιδαποθήκη, και να πεθάνουν πολεμώντας. Ο Χρήστος Καψάλης, πρόκριτος της πόλης, δήλωσε ότι θα έμενε και αυτός πίσω και την τελευταία στιγμή θα ανατίναζε την οικία του και την πυριτιδαποθήκη ώστε να μην πέσει κανείς στα χέρια των Τούρκων.

Η ηρωική όσο και απέλπιδα απόφαση της εξόδου καταγράφηκε και επισήμως σε πρακτικό που υπαγόρευσε ο Ιωσήφ Ρωγών στον γραμματέα Ν. Κασομούλη, η αρχή του οποίου είχε ως εξής: ''Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος. Βλέποντες τον εαυτόν μας, το στράτευμα και τους πολίτας, εν γένει μικρούς και μεγάλους παρ' ελπίδα εστερημένους από όλα τα κατεπέιγοντα αναγκαία της ζωής προ 40 ημέρας και ότι επληρώσαμεν τα χρέη μας ως πιστοί στρατιώται της πατρίδος εις στενήν πολιορκίανταύτην και ότι, εάν μίαν ημέραν υπομείνωμεν περισσότερον, θέλομεν αποθάνει όρθιοι εις τους δρόμους όλοι. Θεωρούντες εκ του άλλου ότι μας εξέλιπεν κάθε ελπίς βοηθείας και προμηθείας τόσον από την θάλασσαν καθώς και από την ξηράν, ώστε να δυνηθώμεν να βαστάξωμεν, ενώ ευρισκόμεθα νικηταί του εχθρού, αποφασίσαμεν ομοφώνως: η έξοδός μας να γίνει βράδυ εις τας δύι ώρας της νυκτός 10 Απριλίου, ημέρα Σάββατον και ξημερώνοντας των Βαϊων, κατά το εξής σχέδιον, ή έλθη ή δεν έλθη βοήθεια.'' (και ακολουθούν οι οδηγίες για τον σχεδιασμό της εξόδου κατά τμήματα).

Την τελευταία εκείνην νύκτα ο επίσκοπος Ιωσήφ βοηθούμενος από τους ιερείς του κοινώνησαν των Αχράντων Μυστηρίων όλους τους κατοίκους της πόλης, και τους 10.500. Όσοι τραυματίες, ασθενείς και γυναικόπαιδα έμειναν πίσω αποχωριζόμενοι με σπαραγμό ψυχής τους δικούς τους που θα επιχειρούσαν την έξοδο. Τα τρία σώματα της εξόδου ήσαν έτοιμα σύμφωνα με τον σχεδιασμό. Πολλές γυναίκες  αποφάσισαν να ακολουθήσουν τους άνδρες τους στην έξοδο. Όταν σκοτείνιασε άρχισαν όλοι να συγκεντρώνονται στα προκαθορισμένα σημεία. Στις 6.30 ακούσθησαν οι πυροβολισμοί των επικουρικών ελληνικών δυνάμεων που ήσαν στον Ζυγό, όπως είχε συμφωνηθεί. Ταυτοχρόνως όμως άρχισε και το πυροβολικό του Ιμπραήμ να βάλει. Αυτό δημιούργησε την εντύπωση στους Μεσολογγίτες ότι προδόθηκε το σχέδιό τους από τους ελληνικούς πυροβολισμούς. Όμως το σχέδιο της εξόδου είχε γίνει γνωστό στον Ιμπραήμ από κάποιον εξωμότη πιθανώς, δεν είναι εξακριβωμένο πως προδόθηκε το σχέδιο της εξόδου. Έτσι όταν άρχισε η έξοδος του Μεσολογγίου ο Ιμπραήμ ήταν ενήμερος, είχε τοποθετήσει τον στρατό του στις κατάλληλες θέσεις και τους περίμενε.

 

 

 

 

 

 

Οι πολιορκημένοι συνέχισαν όπως προέβλεπε το σχέδιο. Μέσα στο σκοτάδι ξεκίνησαν να περνούν τις γέφυρες της τάφρου. Οι Τουρκοαιγύπτιοι τους υποδέχθηκαν με καταιγισμό πυρών και βομβίδων, και τους καθήλωσαν στην τάφρο επί μίαν ώρα. Αφού οι Μεσολογγίτες ματαίως περίμεναν την κίνηση αντιπερισπασμού από τους έξω Έλληνες του Ζυγού, απεφάσισαν όπως όπως μπορούσαν να συνεχίσουν την έξοδό τους. Όσοι ήσαν πιο δυνατοί κατόρθωσαν να διασπάσουν τον εχθρικό κλοιό. Οι πιο αδύναμοι έμειναν πίσω. Τότε στο τρίτο σώμα με τα γυναικόπαιδα δημιουργήθηκε σύγχυση και πανικός καθώς ακούσθηκε η φωνή ''Οπίσω! Οπίσω!'' , και άρχισαν να επιστρέφουν στην πόλη αποκομμένοι από τα δύο άλλα τμήματα των Ελλήνων που είχαν προχωρήσει. Οι Τουρκοαιγύπτιοι ασυγκράτητοι άρχισαν να εισέρχονται στην τάφρο και να μπαίνουν στην πόλη. Τότε οι Έλληνες ανατίναξαν τις υπόγειες στοές που είχαν σκάψει και υπονομεύσει με εκρηκτικά, και μία τεράστια φλόγα φώτισε τον ουρανό.

Τα δύο πρώτα τμήματα συνέχισαν την πορεία προς τον Ζυγό προσπαθώντας να ανοίξουν δρόμο ανάμεσα από τις εχθρικές δυνάμεις που σε κάθε στάδιο της διαδρομής τους είχαν στήσει ενέδρα. Μέσα από σκληρές μάχες πέρασαν από το Ευηνοχώρι με μεγάλες απώλειες και έφθασαν στους πρόποδες του Ζυγού καθ' οδόν προς την μονή του Αγίου Συμεώνος για να συναντήσουν 3.000 Αλβανούς που τους περίμεναν. Παρά τον αιφνιδιασμό και την σύγχυση των Ελλήνων αλλά και την διάσπασή τους σε μικρές ομάδες, οι Έλληνες συνέχισαν να πολεμούν τον εχθρό, έχοντας όμως βαριές απώλειες. Ένα μικρό σώμα από τις ελληνικές  δυνάμεις του Ζυγού, περίπου 100 Σουλιώτες, ήρθαν σε ενίσχυση των Μεσολογγιτών, και κατόρθωσαν να τρέψουν σε φυγή τους Αλβανούς.

Καθώς είχε αρχίσει να ξημερώνει η Κυριακή των Βαϊων, η μάχη στον Ζυγό είχε σταματήσει. Όσοι από τους Έλληνες κατόρθωσαν να φθάσουν στην κορυφή του Ζυγού απ' όπου έβλεπαν κάτω το Μεσολόγγι να φλέγεται και να ακούγονται πυροβολισμοί, κανονιοβολισμοί και συνεχείς εκρήξεις. Ήσαν οι Έλληνες του τρίτου τμήματος της εξόδου που είχαν οπισθοχωρήσει στην πόλη καθώς και όσοι τραυματίες, άρρωστοι και αδύναμοι είχαν μείνει πίσω και εγκλωβίσθηκαν στο Μεσολόγγι. Αυτοί συνέχιζαν την μάχη από σπίτι σε σπίτι όπου είχαν οχυρωθεί, και όταν πλησίαζαν οι εχθροί

ανατίναζαν τα σπίτια τους  μαζί με τους εαυτούς τους και πολλούς εχθρούς. Συνεχείς εκρήξεις ακούγονταν από παντού και ολόκληρη η πόλη καιγόταν. Τα τελευταία σημεία αντιστάσεως ήταν η οικία του Χρ. Καψάλη όπου είχαν καταφύγει οι γέροντες και τα γυναικόπαιδα. Καθώς πλησίαζαν οι εχθροί ο Χρ. Καψάλης έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και ανατινάχθηκε μαζί με τα γυναικόπαιδα και  τους εχθρούς. Το ίδιο έπραξε και ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ που είχε καταφύγει στον Ανεμόμυλο μαζί με γυναικόπαιδα. Όταν είδε τους εχθρούς να πλησιάζουν ανατίναξε και αυτός τον Ανεμόμυλο.

Την επομένη ημέρα, στις 12 Απριλίου 1826 η πόλη του Μεσολογγίου ήταν παντελώς κατεστραμμένη. Μόνη η οικία Τρικούπη είχε σωθεί και ο Ιμπραήμ την χρησιμοποίησε ως κατάλυμα του. Αλλά και οι απώλειες σε ζωές ήσαν τεράστιες. Μεγάλος αριθμός γυναικοπαίδων που αιχμαλωτίσθηκαν εστάλησαν στην Αίγυπτο. Από τους 3.000 στρατιώτες που πήραν μέρος στην έξοδο, μόνο οι 1.300 σώθηκαν και έφθασαν στον Πλάτανο, στο στρατόπεδο του Καραϊσκάκη. Οι 1.700 σκοτώθηκαν κατά την έξοδο. Ανάμεσα στους νεκρούς ήσαν ο Αθαν. Ραζηκότσικας,, ο Νικ. Στουρνάρας, αρχηγός της φρουράς της πόλης, ο Παλαμάς, ο Κοκκίνης, ο Ελβετός Μάγερ με την οικογένειά του, και πολλοί Γερμανοί και άλλοι φιλέλληνες. Από τις γυναίκες μόλις 13 Σουλιώτισσες γλύτωσαν. Οι απώλειες των Τουρκοαιγυπτίων ανήλθαν σε 5.000.

Από γαλλικές πηγές του προξένου της Γαλλίας στα Χανιά που είχε υπ' όψιν αναφορές Αιγυπτίων και Γάλλων αξιωματικών ιδού πώς περιγράφονται οι τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου :'' Το πιο μεγάλο μέρος των Ελλήνων (κατά την έξοδο)  κυκλώθηκε και κατακόπηκε εκτός από 400-500 άνδρες που μπόρεσαν να κάνουν ένα άνοιγμα και να διαφύγουν. Μερικές εκατοντάδες μπόρεσαν να επιστρέψουν στην πόλη και ξαναμπήκαν ανακατωμένοι με τους Τούρκους που τους κυνηγούσαν. Ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων , γέροι, γυναίκες, παιδιά, πληγωμένοι είχαν μείνει εκεί. Τότε έγινε μία τρομακτική σφαγή. Κάθε σπίτι έγινε και ένα κάστρο που υπήρξε μάρτυρας των πιο τολμηρών πράξεων, κάθε στιγμή ακούγονταν εκρήξεις από την φωτιά που έβαζαν οι κυνηγημένοι κάτοικοι στις πυριτιδαποθήκες στα διάφορα σημεία της πόλεως. Αυτές οι τρομακτικές σκηνές βάσταξαν σχεδόν όλη την νύκτα. Ένας μεγάλος αριθμός Τούρκων σκοτώθηκε από Τούρκους. Ήταν πραγματικά δύσκολο να αναγνωρισθούν. Την αυγή, στις 11 Απριλίου, έπαψαν οι σφαγές και έτσι υψώθηκε η τουρκική σημαία πάνω στα ερείπια του Μεσολογγίου.

Οι κάτοικοι του Μεσολογγίου πολέμησαν με το πιο μεγάλο θάρρος. Είναι πιθανόν η πόλη να μην έπεφτε, αν είχε τρόφιμα. Πάρα πολλές γυναίκες, ντυμένες με ανδρικά ρούχα και οπλισμένες, βρέθηκαν ανάμεσα στους νεκρούς. 5.000 Έλληνες χάθηκαν και 6.000 γυναίκες και παιδιά οδηγήθηκαν στην σκλαβιά στην Κων/πολη και στην Αλεξάνδρεια. Ως προς τις απώλειες των Τούρκων, είναι δύσκολο να τις μάθουμε. Ομολογούν ότι ήταν σημαντικές''.

Η δωδεκάμηνη πολιορκία του Μεσολογγίου, η ηρωική αντίσταση και η έξοδος όπως και η αυτοθυσία των Ελλήνων υπερασπιστών του, προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό και συγκίνηση όχι μόνον τους Έλληνες αλλά και ολόκληρη την Ευρώπη. Η θυσία του Μεσολογγίου, ο ηρωισμός των υπερασπιστών του και η αυτοθυσία των αμάχων ξεσήκωσε μεγάλο κύμα φιλελληνισμού στην Ευρώπη και συνέβαλε στην ευνοϊκή αντιμετώπιση του ελληνικού ζητήματος σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Στο Παρίσι μόλις έγινε γνωστή η είδηση για την πτώση του Μεσολογγίου οι φοιτητές οργάνωσαν διαδήλωση και κατευθύνθηκαν στα ανάκτορα ζητώντας από τον Γάλλο βασιλέα να λάβει ανοικτά θέση υπέρ των Ελλήνων. Ο Σατωβριάνδος στην γαλλική Βουλή και ο Πάλμερστον στο αγγλικό κοινοβούλιο μίλησαν με θαυμασμό για τον ηρωισμό των Μεσολογγιτών, ενώ στην Γερμανία οι ιστορικοί Νείμπουρ και Θείρσιος σε ομιλίες τους ξεσήκωσαν τα φιλελληνικά αισθήματα του

γερμανικού λαού.. Έρανοι για την συγκέντρωση χρημάτων για την ενίσχυση του ελληνικού αγώνος και την απελευθέρωση των αιχμαλώτων γυναικοπαίδων του Μεσολογγίου οργανώθησαν σε όλη την Ευρώπη. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Βαυαρίας συνεισέφερε πολλά όπως και ο Ελβετός Εϋνάρδος, φίλος του Καποδίστρια. Ποιητές, γλύπτες, ζωγράφοι, όπως ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Γκαίτε, ο Ντελακρουά, ο Ευγένιος ντε Λανσάκ, με τα έργα τους εξύμνησαν την δόξα του Μεσολογγίου. Όσοι από τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου διεσώθησαν ήσαν αγανακτισμένοι με την αδράνεια που επέδειξαν οι άλλες επικουρικές ελληνικές δυνάμεις που δεν τους είχαν βοηθήσει αποτελεσματικά και όσο έπρεπε. Οι περισσότεροι κατευθύνθηκαν στα Σάλωνα (Άμφισα) όπου αναπαύθηκαν. Πολλοί πήγαν στο Ναύπλιο, στην έδρα της ελληνικής κυβερνήσεως, και έγιναν δεκτοί με τιμές ηρώων, με κανονιοβολισμούς και επευφημίες. Η κυβέρνηση φρόντισε για την ανακούφιση και ξεκούραση των καταπονημένων ανδρών της φρουράς μοιράζοντας τους τρόφιμα, φάρμακα, είδη ρουχισμού.

Το Μεσολόγγι έμεινε υπό τουρκική κατοχή  μέχρι τις 2 Μαΐου 1829, όταν ο Αυγουστίνος Καποδίστριας με 4.000 άνδρες και στόλο υπό τον Μιαούλη κατευθύνθηκαν στο Μεσολόγγι και το Αιτωλικό. Η τουρκική φρουρά συμφώνησε να παραδοθεί. Η χαρμόσυνη είδηση ότι στο Μεσολόγγι, σύμβολο του ηρωισμού και του αγώνος των Ελλήνων, κυμάτιζε και πάλι ελεύθερα η ελληνική σημαία έγινε πρόξενος συγκινητικών εκδηλώσεων. Στην Αίγινα, στις 8 Μαΐου έγινε μεγάλη γιορτή, στην οποία ο Σπυρ. Τρικούπης μίλησε στην εκκλησία με λόγους θερμούς. Η πόλη φωταγωγήθηκε και ο Τρικούπης έδωσε μεγάλη δεξίωση για την απελευθέρωση της πατρίδος του. Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας σε διάγγελμά του που άρχιζε με την φράση ''Ηυδόκησεν ο Κύριος και επί των τειχών του Μεσολογγίου κυματίζει πλέον η σημαία του Σταυρού'', όρισε να τιμηθούν οι ήρωες του Μεσολογγίου, να αναπεμφθεί ειδική δέηση για την ανάπαυση των πεσόντων στις μάχες του Μεσολογγίου, και να συνταχθεί κατάλογος με τα ονόματα των πεσόντων, να συγκεντρωθούν τα οστά τους και  και να τοποθετηθούν σε ειδικό μνημείο. Αλλά και στην Ευρώπη η είδηση για την απελευθέρωση του Μεσολογγίου προκάλεσε εκδηλώσεις ενθουσιασμού, τιμητικές εκδηλώσεις και εορτές. Ιδιαιτέρως ο φιλέλληνας βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος (πατέρας του Όθωνος, του μετέπειτα πρώτου βασιλέως της Ελλάδος) τίμησε το χαρμόσυνο γεγονός.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στο Μεσολόγγι το πνεύμα της ηρωικής αντιστάσεως και η μνήμη των αγωνιστών και της Εξόδου παραμένουν διαρκώς ζωντανά. Περπατώντας κανείς στους δρόμους της πόλης όπως αυτή ανοικοδομήθηκε μετά την απελευθέρωση αισθάνεται κανείς ότι βαδίζει στους δρόμους της ιστορίας, ανάμεσα στις μορφές των ηρώων. Οι ονομασίες των δρόμων μας τους φέρνουν στην μνήμη: πλατεία Μάρκου Μπότσαρη, ''Ελληνικών Χρονικών'', Μήτρου Δεληγιώργη, οδοί που φέρουν ως επί το πλείστον ονόματα αγωνιστών του 1821. Σε έναν ειδικό χώρο, το  Ηρώον, υπάρχουν οι τάφοι και τα μνημεία των πεσόντων ηρώων με τις προτομές τους. Εκεί βρίσκεται οι τάφοι του Μάρκου Μπότσαρη, Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, ο ανδριάντας του Λόρδου Βύρωνος, οι προτομές επάνω στους τάφους των οπλαρχηγών Γεωργίου Κίτσου, Μήτρου Δεληγεώργη, Σπυρ. Κοντογιάννη, Αθαν. Ραζηκότσικα, Δημ. Μακρή, Δήμου Τσέλιου, Αλεξ. Βλαχόπουλου, Κων/νου Βλαχόπουλου, Νικ. Στουρνάρα, Θεοδ. Γρίβα, Δημ. Σιδέρη, του επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ, του προκρίτου Χρ. Καψάλη, των διοικητών της πόλεως κατά την πολιορκία Ιω. Παπαδιαμαντοπούλου, Δημ. Θέμελη, του Ιάκωβου Μάγερ με τεμάχιο εκ των πιεστηρίων του τυπογραφείου του, τα μαρμάρινα μνημεία των Αμερικανών, Γερμανών, Πολωνών, Σουηδών Φιλελλήνων κ.ά. Στο μέοο του Ηρώου δεσπόζει ο Τύμβος των πεσόντων κατά την έξοδο αγωνιστών, όπου ετάφησαν τα οστά τους. Κάθε χρόνο το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαϊων γίνονται εθνικές εορτές σε ανάμνηση της εξόδου με αναπαράσταση της εξόδου και της ανατινάξεως της οικίας του Χρήστου Καψάλη. Η μνήμη των ηρώων και η πνευματική παρακαταθήκη στους νεωτέρους διατηρείται ζωντανή στο Μεσολόγγι και ανάμεσα στους κατοίκους της που με υπερηφάνεια τιμούν τους ηρωικούς τους προγόνους και τους μεγάλους άνδρες της πολιτικής και των γραμμάτων που ανέδειξε η Ιερά Πόλις του Μεσολογγίου.

 Αρχιμανδρίτης κ. Κύριλλος Κεφαλόπουλος ιστορικός συγγραφέας  
πηγή :http://www.istorikathemata.com/2013/04/11-1826.html